Pryszczyca – Ogólna charakterystyka choroby oraz aktualna sytuacja epizootyczna na świecie
Pryszczyca (ang. Foot-and-Mouth Disease – FMD) – wybitnie zakaźna choroba wirusowa zwierząt parzystokopytnych, zarówno hodowlanych: bydła, owiec, kóz, świń, jaki i dzikich: jeleni, saren, dzików, bawołów i antylop. Do zakażenia dochodzi zwykle przez uszkodzoną skórę, błony śluzowe górnych odcinków przewodu pokarmowego oraz układu oddechowego. Okres inkubacji choroby wynosi 2–14 dni. Objawy kliniczne i ich nasilenie zależą od szczepu wirusa, odporności zwierzęcia, jego rasy i wieku.
tekst: archiwum „Chów Bydła” nr 4. 2001
Andrzej Kęsy, Wiesław Niedbalski
Zakład Pryszczycy, Państwowy Instytut Weterynaryjny, Zduńska Wola
U bydła w przebiegu ostrym choroby do typowych objawów klinicznych należą: gorączka około 41OC, brak apetytu, obfite ślinienie (fot. 1), pęcherze i nadżerki na języku, wargach i podniebieniu (fot. 2), na racicach: w szparze międzyracicznej i na koronce racic (for. 3), oraz na strzykach i wymieniu. Po przechorowaniu występuję: przewlekłe kulawizny, słabe przyrosty masy ciała oraz trwała utrata wydajności mlecznej krów. W postaci ostrej objawy mogą być silniej wyrażone, może nawet dochodzić do zejść śmiertelnych zwierząt dorosłych; w przebiegu łagodnym mogą nawet być niezauważane. Zwierzęta młode są bardzo wrażliwe i często padają z powodu zapalenia mięśnia sercowego wywołanego przez wirus.
Objawy kliniczne pryszczycy u świń są zbliżone do obserwowanych u bydła. Okres inkubacji kończy wyraźnie zaznaczona faza wzrostu temperatury. Zwierzęta są osowiałe, przyjmują postawę zgarbioną, kuleją i wykazują zaburzenia w pobieraniu pokarmu i brak apetytu. Pęcherze pojawiają się w pysku na wargach, tarczy ryja i racicach – w szparach międzyracicznych, na koronkach racic, piętkach oraz na skórze śródręcza i śródstopia, szczególnie narażonych na drażnienie mechaniczne. U świń hodowlanych na twardych podłożach i w złych warunkach higienicznych objawy te są bardziej nasilone, a ostra infekcja często kończy się utratą puszek racicowych i wtórnymi zakażeniami bakteryjnymi. Wśród prosiąt ssących śmiertelność może dochodzić do 100%, bez jakichkolwiek innych objawów.
U owiec i kóz pryszczyca przebiega łagodnie i bez wyraźnie zaznaczonych objawów klinicznych. Objawem charakterystycznym jest nagłe występowanie kulawizn u znacznego odsetka zwierząt w stadzie. Pęcherze na racicach wyglądają podobnie jak u bydła, natomiast na błonie śluzowej jamy gębowej lub podniebieniu stwierdza się je rzadko i zazwyczaj po pęknięciu pęcherzy obserwuje się ubytki i blizny.
Najważniejsze sposoby rozprzestrzeniania się wirusa to: bezpośredni kontakt ze zwierzętami w okresie inkubacji i chorymi oraz produktami pochodzącymi od tych zwierząt (mięso, mleko, skóry), kontakt z personelem, sprzętem, pomieszczeniami i środkami transportu, a także drogą powietrzną.
W okresie inkubacji choroby zwierzęta wydalają wirus już na cztery dni przed wystąpieniem objawów klinicznych – z mlekiem, z wydychanym powietrzem i śliną. Zwierzęta chore wydalają duże ilości wirusa zwłaszcza z płynem surowiczym pęcherzy i strzępami nabłonka z pękniętych ścian pęcherzy. Od momentu wystąpienia objawów klinicznych wirus wydalany jest ze wszystkimi wydzielinami i wydalinami, np. śliną przez 11 dni, nasieniem – 10 dni, moczem – 7 dni oraz mlekiem, kałem i krwią – około 5 dni. Zwierzęta po przechorowaniu mogą być nosicielami wirusa (ang. carrier animals), który znajduje się wtedy w węzłach chłonnych i błonach śluzowych jamy gardłowej. Nosicielstwo po przechorowaniu może trwać u bydła do 3 lat, a u kóz i owiec przez około 1–9 miesięcy.
Czynnikiem wywołującym pryszczycę jest wirus z rodziny Picornaviridae, rodzaju Aphtovirus. Znanych jest siedem serotypów wirusa pryszczycy: O, A, C, zja-1, SAT-1,2 i 3 oraz około 60 podtypów. Wirus wykazuje znaczną odporność na wpływ czynników fizycznych i chemicznych. W warunkach optymalnych dla wirus, tzn. w pH 7,2–7,6, w zależności od temperatury, zachowuje on zjadliwość np. przez 1 rok w 4oC, od 8–10 tygodni w 22oC. Temperatura 60–65oC niszczy zarazek po około 30 minutach, a szybka jego inaktywacja zachodzi dopiero w 80–100oC. W niskich temperaturach, np. -20oC, oraz w stanie zliofilizowanym wirus zachowuje zakaźność przez wiele lat. W środowisku kwaśnym jak i zasadowym wirus ginie szybko, dlatego do dezynfekcji zaleca się stosowanie między innymi wodnych roztworów NaOH (1–3%), 4% węglanu sodowego lub 0,2% kwasu cytrynowego, 0,3% kwasu fosforowego i 4% formaliny.
Polska od 1971 roku jest krajem wolnym od pryszczycy. W latach 1950–1971 miały miejsce dwie duże epizootie; pierwsza o szczególnie dużym zasięgu, w latach 1951–1954 i druga, o mniejszym zasięgu w latach 1962–1963. Ogółem stwierdzono wtedy 120 000 ognisk pryszczycy. Chorobę w latach 1951–1957 wywoływały wirusy serotyp A i C, a w latach późniejszych serotyp O. Ostatnie ognisko choroby w kraju stwierdzono we wrześniu 1971 roku w byłym województwie szczecińskim.
Analizując aktualną sytuację epizootyczną na świecie, należy stwierdzić, że w ubiegłym roku choroba występowała endemicznie na kontynencie afrykańskim, południowoamerykańskim oraz w większości krajów Azji, w tym również w azjatyckiej części Rosji, w rejonie Ussuryjskim na terytorium Primorska. W drugim kwartale 2000 roku ogniska choroby wywołane przez pandemiczny szczep O Pan Asia stwierdzono w Japonii, Korei i na Tajwanie. W Europie ogniska pryszczycy występowały w Grecji, z których wyizolowano wirus typu Asia-1, który wywołał chorobę ponownie na początku lutego bieżącego roku w północno-wschodnich regionach Grecji (prefektura Evros), w pobliżu granicy z Turcją. Według najnowszych informacji, choroba występuje aktualnie w Wielkiej Brytanii – do dnia, kiedy pisano ten artykuł, tzn. 5 marca 2001 roku, stwierdzono ogółem 69 ognisk pryszczycy, zarówno w Anglii, Walii i Szkocji, a także w północnej Irlandii, wywołanych przez serotyp OPan Asia, spokrewniony genetycznie ze szczepem wyizolowanym wcześniej na terenie Japonii i południowej Afryki. Choroba o charakterze epizootii występuje obecnie w Argentynie i wywołana jest przez serotyp A wirusa pryszczycy.
Pryszczyca, z uwagi na wybitną zakaźność wirusa i jego inwazyjność, uważana jest za najgroźniejszą chorobę zwierząt parzystokopytnych. Rozprzestrzenianie się choroby można ograniczyć, stosując radykalne metody jej zwalczania, takie jak: wybijanie wszystkich zwierząt chorych i podejrzanych o zakażenie oraz niszczenie wszelkich produktów pochodzących od tych zwierząt. Metody te stosuje się także do likwidacji ognisk pryszczycy w Wielkiej Brytanii, gdzie od chwili stwierdzenia pierwszego ogniska, czyli od 21 lutego 2001 roku, zlikwidowano ponad 53 000 wrażliwych zwierząt. Również Francja, Belgia, Niemcy i Holandia, które importowały z wielkiej Brytanii owce w okresie tuż przed wybuchem choroby, podjęły decyzję o likwidacji około 70 000 zwierząt, nie czekając na ewentualne wystąpienie pryszczycy.
W obliczu aktualnej, niezwykle groźnej sytuacji epizootycznej dla części kontynentalnej Europy, istotnego znaczenia nabiera skuteczna ochrona przed zawleczeniem choroby. W interesie krajów wolnych od pryszczycy jest wprowadzanie i utrzymywanie na odpowiednio wysokim poziomie warunków sanitarno-higienicznych w obiektach hodowli, a także stosowanie szczególnie wzmożonego nadzoru sanitarno-weterynaryjnego nad obrotem żywymi zwierzętami, mięsem i produktami zwierzęcego pochodzenia oraz prowadzenie zakrojonych na szeroką skalę badań przeglądowych. Są to podstawowe warunki skutecznego zwalczania i kontroli choroby, a tym samym uniknięcia bądź ograniczenia strat gospodarczych.
Katastrofalna sytuacja w Wielkiej Brytanii spowodowała, ze służby weterynaryjne wszystkich krajów europejskich, w tym także Polski, podejmują natychmiastowe i wielokierunkowe działania, których celem jest ograniczenie ryzyka przeniesienia zarazka do kraju. Oprócz wprowadzonego już zakazu importu żywych zwierząt i produktów pochodzenia zwierzęcego, wzmocniono kontrolę przejść granicznych. Zadaniem służb celnych w portach lotniczych i morskich oraz na przejściach granicznych jest niedopuszczenie do przewozu jakichkolwiek produktów, które mogą stanowić zagrożenie, w szczególności z regionów największego ryzyka.
Należy podkreślić, że każdy z hodowców może skutecznie zmniejszyć ryzyko wystąpienia chorób zakaźnych, w tym pryszczycy, jeśli będzie stosował systematyczną dezynfekcję, ograniczał dostęp do zagród osób niepowołanych oraz będzie ściśle współpracował ze służbą weterynaryjną.
