Strategia ograniczania stresu cieplnego

Czy nasze krowy borykają się ze stresem cieplnym? Co mówią raporty wynikowe PFHBiPM i jak w praktyce modyfikować skład dawki pokarmowej zwierząt?

tekst: Jakub Sierszulski, zdjęcia: Marcin Jajor

Stres cieplny to zjawisko coraz częściej dotykające stada bydła mlecznego w Polsce i na świecie. Krowy mleczne, szczególnie te o wysokiej wydajności, są wyjątkowo wrażliwe na przegrzewanie ze względu na ograniczoną zdolność do oddawania nadmiaru ciepła z organizmu. Konsekwencje tego zjawiska obejmują spadek wydajności mlecznej, pogorszenie jakości białego surowca, zaburzenia rozrodu, obniżenie odporności, a także wzrost śmiertelności zwierząt.

Celem niniejszego artykułu jest omówienie skutecznej strategii zarządzania stadem, zmian w żywieniu krów oraz suplementacji w warunkach wysokich temperatur. Przeanalizujemy też wskaźniki produkcyjne zawarte w raportach RW-1 i RW-2 PFHBiPM oraz przedstawimy najważniejsze skutki stresu cieplnego w stadzie krów mlecznych.

Co znajdziesz w raportach?

Raporty wynikowe RW-1 i RW-2 PFHBiPM zawierają szereg wskaźników, które mogą pośrednio sygnalizować występowanie stresu cieplnego w stadzie. Chociaż same raporty nie zawierają wskaźnika THI (temperature-humidity index; gdy jego wartość przekracza 68–72, u krów mogą już występować oznaki stresu cieplnego) ani bezpośredniego odniesienia do stresu cieplnego, dokładna analiza sezonowa danych pozwala na jego identyfikację i ocenę skutków. Szczególną uwagę warto zwrócić na miesiące letnie (czerwiec–sierpień), kiedy wystąpienie stresu cieplnego w Polsce jest najbardziej prawdopodobne.

W raporcie RW1 można zauważyć następujące wskaźniki, które silnie korelują ze stresem cieplnym:

1. Sezonowy spadek wydajności mlecznej – wysokie temperatury prowadzą do obniżonego pobrania paszy, a co za tym idzie – spadku produkcji mleka. Gdy porównamy dane z miesięcy letnich z okresem zimowym, zauważymy obniżenie średniej dziennej wydajności nawet o 2–4 l na krowę. Jeśli ten spadek nie wynika z chorób czy zmian w dawce pokarmowej, istnieje duże prawdopodobieństwo, że przyczyną jest właśnie stres cieplny.
2. Wzrost liczby komórek somatycznych (LKS) – w okresach upałów często dochodzi do pogorszenia higieny (błoto, pot, wilgoć), co w połączeniu z obniżoną odpornością zwiększa ryzyko zapaleń wymion. Wzrost LKS powyżej 400 000/ml lub znaczna liczba krów z poziomem LKS >1 mln/ml w raportach letnich miesięcy może być sygnałem pogorszenia stanu zdrowia gruczołu mlekowego pod wpływem stresu cieplnego.
3. Zwiększona liczba przypadków mastitis – RW-1 zawiera informacje o liczbie przypadków zapaleń wymienia (jeśli zgłaszane). Ich sezonowy wzrost może wskazywać na wpływ warunków środowiskowych, w tym ciepła i wilgoci.
4. Zmniejszona zawartość białka i tłuszczu w mleku – stres cieplny oddziałuje na metabolizm i wykorzystanie paszy, co często prowadzi do obniżenia parametrów jakościowych mleka.

W raporcie RW2 stres cieplny przejawia się głównie pogorszeniem wskaźników rozrodczych:

1. Spadek skuteczności pierwszego krycia – jednym z wyraźnych objawów stresu cieplnego jest zaburzenie cyklu rujowego, a co za tym idzie – gorsze wyniki pierwszego krycia. Zmniejszenie skuteczności w lecie często nie wynika z błędów inseminatora, lecz z obniżonej aktywności hormonalnej krowy w odpowiedzi na stres.
2. Wzrost liczby brakowanych krów z przyczyn rozrodczych – wzrost wskaźnika brakowania (czyli usuwania krów z obory) z powodu niepłodności lub powikłań po porodzie w miesiącach letnich jest wyraźnym sygnałem, że stres cieplny wpływa negatywnie na rozród.
3. Zaburzenia w cyklu wycieleń – raport RW-2 pozwala analizować sezonowość wycieleń. Gdy w danym gospodarstwie widać znaczny spadek liczby wycieleń w okresach wiosennych i letnich, może to być skutkiem obniżonej skuteczności kryć w poprzednich miesiącach letnich. (więcej o negatywnym wpływie stresu cieplnego na rozród piszemy na str. 76).

Jak analizować raporty?

Aby wykorzystać raporty RW1 i RW2 jako narzędzie do oceny wpływu stresu cieplnego, warto przede wszystkim porównywać dane sezonowe (np. z lipca/sierpnia do stycznia/lutego) – jeśli wydajność i rozród pogarszają się tylko latem, jest to oczywista oznaka stresu cieplnego. Bardzo ważna jest też możliwość śledzenia LKS i parametrów mleka w raportach kwartalnych – wzrost LKS wskazuje na obniżoną odporność. Hodowcy powinni również zwrócić uwagę na zmiany w skuteczności inseminacji i wydłużenie okresu międzywycieleniowego – silnie powiązane z zaburzeniami hormonalnymi w czasie upałów. Ponadto warto sprawdzać wskaźniki brakowania z podziałem na przyczyny – wzrost „reprodukcji” jako przyczyna brakowania latem to wyraźny objaw pogorszenia kondycji fizjologicznej krów narażonych na zbyt wysokie temperatury.

Program AMTS Cattle

W swojej pracy doradcy żywieniowi PFHBiPM korzystają codziennie z programu żywieniowego AMTS Cattle. To system, który oferuje kompleksową analizę diety i zarządzania stadem, a także monitorowanie stresu cieplnego w stadzie. Program ten pozwala na ocenę wpływu temperatury otoczenia i innych czynników stresowych na wydajność i zdrowie krów mlecznych. Raporty AMTS o stresie cieplnym pomagają w szczególności określić:

• wpływ temperatury na pobór paszy i produkcję mleka, co umożliwia optymalizację diety w czasie upałów;
• zarządzanie suplementacją z uwzględnieniem konieczności zwiększenia dostępu do witamin i minerałów w czasie stresu cieplnego;
• ocena wskaźników zdrowotnych, takich jak LKS, które mogą wzrosnąć w wyniku stresu cieplnego, wskazując na możliwe problemy z mastitis lub osłabiony układ odpornościowy.

Zmiany w strukturze TMR w okresie stresu cieplnego

Stres cieplny wpływa na spadek apetytu i pobrania suchej masy. W związku z tym należy dostosować strukturę dawki pokarmowej. Jako doradca PFHBiPM bardzo często skupiam się na:

• zwiększeniu koncentracji energii w dawce pokarmowej poprzez dodatki tłuszczowe (oleje roślinne, tłuszcze chronione);
• zmniejszeniu ilości włókna strukturalnego, ale zachowaniu przy tym jego fizycznej efektywności (minimum 18–20% NDF);
• zwiększaniu strawności pasz, tj. stosowaniu kiszonki z młodej kukurydzy i wysokiej jakości kiszonki z traw;
• podawaniu TMR częściej (2–3 razy dziennie) i w godzinach porannych/wieczornych;
• zwiększeniu udziału buforów w dawce pokarmowej, takich jak wodorowęglan sodu (do 0,75% s.m.);
• monitorowaniu temperatury i stabilności TMR (paszę trzeba zabezpieczyć przed grzaniem się m.in. dzięki dodatkowi propionianu sodu).
  Badania naukowe potwierdzają też skuteczność różnego rodzaju dodatków do dawki pokarmowej. W tym szczególnie cenne są takie składniki jak:
• witamina C – antyoksydant, który zapobiega uszkodzeniom oksydacyjnym; 10–20 g/dzień;
• witamina E + selen – wspierają układ odpornościowy i stabilność błon komórkowych;
• potas (K) – utrzymanie równowagi elektrolitowej; do 1,5% s.m.;
• sód (Na) – uzupełnienie strat wynikających z pocenia się; do 0,6% s.m.;
• magnez (Mg) – wspiera funkcje mięśni i układ nerwowy;
• drożdże paszowe – stabilizują fermentację żwacza i poprawiają pobranie paszy;
• beta-karoten – wspiera płodność i jakość komórek jajowych.

Praktyka w oborze

W gospodarstwie znajdującym się w zachodniej Polsce (w oborze liczącej ok. 50 krów) w wyniku stresu cieplnego produkcja mleka spadała o ok. 10–15%, a LKS wzrastała powyżej 600 000/ml
mleka. Wskutek pogorszenia tych parametrów właściciel zdecydował się na:

• zainstalowanie dodatkowych systemów wentylacyjnych;
• wprowadzenie do dawki żywieniowej większej ilości witamin (witamina E, C oraz selen);
• dodatek większej ilości buforów oraz substancji wpływających na stabilność TMR;
• regularne sprawdzanie i usuwanie zanieczyszczeń poideł.

Po wprowadzeniu tych rozwiązań poprawił się apetyt zwierząt i powrócił odpowiedni poziom produkcji mleka. Z kolei LKS zmniejszyła się do ok. 150 000/ml mleka.

Podsumowanie i wnioski

Stres cieplny jest zjawiskiem coraz częstszym i bardziej kosztownym w hodowli bydła mlecznego. Jego wpływ na zdrowie, rozród i produkcję mleka jest znaczny, ale możliwy do ograniczenia. Kluczowe działania obejmują:

• regularną analizę raportów RW-1 i RW-2;
• dostosowanie struktury TMR i suplementacji;
• wdrożenie systemów chłodzenia i wentylacji;
• monitorowanie dobrostanu i danych produkcyjnych.

Dzięki połączeniu technologii, wiedzy i odpowiedzialnego zarządzania można skutecznie zniwelować skutki stresu cieplnego i utrzymać wysoką wydajność stada nawet w trudnych warunkach klimatycznych. 

Najważniejsze konsekwencje i strategie walki

Stres cieplny u bydła mlecznego jest wynikiem wysokiej temperatury otoczenia, która przekracza zdolność krów do efektywnego rozpraszania ciepła. W warunkach naturalnych krowy są w stanie utrzymać równowagę termiczną poprzez parowanie, oddychanie, a także przez zmiany w zachowaniu, takie jak szukanie cienia lub zmniejszenie aktywności fizycznej. Ekstremalne warunki pogodowe (wysokie temperatury i wilgotność) ograniczają zdolność do regulowania temperatury ciała, co prowadzi do stresu cieplnego. Mechanizmy odpowiedzi na stres cieplny obejmują:

• zmniejszenie pobrania paszy (nawet o 10–30%);
• zwiększenie częstości oddechów;
• wzrost temperatury ciała i skóry;
• zmiany hormonalne, w tym wzrost kortyzolu i spadek LH (odpowiada za pobudzenie owulacji, wspiera rozwój ciałka żółtego, które produkuje progesteron, tj. hormon niezbędny do utrzymania ciąży).

Stres cieplny prowadzi do obniżenia odporności oraz zwiększa ryzyko wielu chorób. Zmniejszenie spożycia paszy skutkuje deficytem energetycznym, co wzmaga podatność na: ketozę, kwasicę, mastitis oraz schorzenia racic. Stres cieplny szczególnie negatywnie wpływa na funkcje rozrodcze krów. Obniżenie płodności zwierząt wynika ze zmniejszonej produkcji GnRH (gonadoliberyny) i LH, zaburzeń owulacji, obniżonej jakości oocytów oraz skrócenia i osłabienia objawów rui. Naukowcy wykazali, że latem skuteczność inseminacji może spaść nawet o 20–40%. Często konieczne są 2–3 zabiegi inseminacji w porównaniu do jednej poza sezonem upałów. Stres cieplny zaburza także implantację zarodka oraz zwiększa ryzyko poronień.

Szczególnie dotkliwą konsekwencją jest również pogorszenie zdrowotności gruczołu mlekowego. W odpowiedzi na stres cieplny w mleku wzrasta liczba komórek somatycznych (LKS). Wynika to z osłabienia odporności i zwiększonej podatności na zapalenia wymion. Wzrost LKS skutkuje obniżeniem jakości mleka, skróceniem okresu użytkowania krów i stratami finansowymi.

Wentylacja, woda i ruch krów

Wśród najważniejszych elementów, na które należy zwrócić uwagę w oborze, gdzie krowy mogą być narażone na stres cieplny w okresie letnich upałów, wymienia się:

1. wentylację i chłodzenie – instalacja wentylatorów osiowych lub tunelowych, zraszaczy lub pryszniców wysokociśnieniowych (systemy cooldown) oraz minimalna prędkość przepływu powietrza 2–3 m/s;
2. cień i izolację cieplną – montaż konstrukcji zacieniających na wybiegach, malowanie dachów na biało, odpowiednia termoizolacja ścian i dachów obory;
3. dostęp do wody – poidła z wydajnością min. 20 l/min, dodatkowe punkty poboru wody, jakość, czystość i temperatura wody (15–20°C);
4. zarządzanie ruchem i dojem – należy unikać przepędzania w najgorętszych porach dnia, w poczekalniach warto zainwestować w zautomatyzowane systemy wentylacji.

Reklama