Cechy zdolności udojowej
W hodowli bydła mlecznego obserwuje się w ostatnich latach systematyczny wzrost znaczenia cech funkcjonalnych – niezwiązanych bezpośrednio z produkcją mleka, lecz wpływających na opłacalność produkcji poprzez obniżenie jej kosztów.
tekst: Bartosz Szymik, Wojciech Jagusiak
Zalicza się do nich między innymi cechy zdolności udojowej krów (CZU), czyli szybkość oddawania mleka i temperament. Wraz z upowszechnianiem robotyzacji i automatyzacji doju zyskują one na znaczeniu, tymczasem w Polsce tej grupie cech dotychczas nie poświęcano większej uwagi.
Definicje
Temperament (TEM) można zdefiniować jako zachowanie krowy podczas doju i jej reakcję na czynności wykonywane przez obsługę w trakcie jego trwania, natomiast szybkość oddawania mleka (SOM) to zdolność krowy do oddania dużej ilości surowca w krótkim czasie. SOM i TEM mają istotny wpływ na czas potrzebny do obsługi pojedynczego zwierzęcia, a więc zyskują szczególne znaczenie w dużych oborach i na fermach mlecznych wyposażonych w systemy automatycznego doju.
Znaczenie
W gospodarstwach towarowych systemy chowu bydła mlecznego są oparte głównie na wykorzystaniu hali udojowej. Dojenie krów w hali wymaga zapewnienia im odpowiednio płynnego ruchu podczas przechodzenia na stanowiska udojowe, a następnie opuszczania ich po zakończonym doju. Praca w hali udojowej jest zakłócana zarówno przez krowy zbyt nerwowe (co oczywiste), jak i zbyt spokojne i powolne. Zwierzęta wolniej oddające mleko wymuszają dłuższe przebywanie krów już wydojonych na stanowiskach, co na ogół prowadzi do zwiększonej nerwowości wśród całej grupy oraz sprzyja licznym mechanicznym urazom wymienia, a to może prowadzić do wystąpienia subklinicznej lub klinicznej postaci mastitis. W gospodarstwach wykorzystujących do doju roboty udojowe również pożądane są krowy o umiarkowanym temperamencie i szybko oddające mleko, spokojne i chętne do współpracy. Zwierzęta takie będą sprawnie się poruszać w robocie, chętnie pobiorą paszę po oddaniu mleka, a następnie sprawnie opuszczą maszynę, umożliwiając wydojenie się następnym osobnikom.
W kanadyjskich populacjach ras holsztyńsko‑fryzyjskiej, ayrshire i jersey wykazano istotny związek między SOM a długowiecznością. Stwierdzono też, że krowy ocenione jako bardzo nerwowe i nerwowe są krócej użytkowane w porównaniu z krowami przeciętnymi (ryzyko brakowania o 18% większe), podczas gdy krowy bardzo spokojne narażone były na ryzyko brakowania o 7% mniejsze niż krowy z przeciętnym TEM. Znaczenie ekonomiczne CZU oraz ich korelacje genetyczne z innymi cechami funkcjonalnymi sprawiły, że są one coraz częściej uwzględniane w programach hodowlanych bydła mlecznego w różnych krajach. CZU należą do cech umiarkowanie odziedziczalnych, a więc możliwe jest ich skuteczne doskonalenie genetyczne w populacji.
Parametry genetyczne
Odziedziczalności CZU w polskiej populacji krów rasy holsztyńsko-fryzyjskiej, obliczone metodą Bayesa, wynoszą 0,12 dla SOM i 0,08 dla TEM. Oszacowane współczynniki korelacji genetycznej i fenotypowej między tymi cechami są na poziomie odpowiednio 0,05 i 0,14.
Współczynniki korelacji genetycznych oszacowane między TEM a cechami wydajności mlecznej są ujemne. Należy jednak podkreślić, że ze względu na stosowaną skalę oceny fenotypowej TEM ujemna korelacja oznacza, że zwierzę o wyższej wydajności jest mniej pobudliwe. Najbardziej pożądana ujemna korelacja -0,41 występuje między TEM a wydajnością białka. Najmniej korzystna 0,15 – w przypadku zawartości tłuszczu. Z kolei współczynniki korelacji genetycznych między SOM a cechami wydajności mlecznej są umiarkowane, pozytywne i wynoszą od 0,31 (z wydajnością mleka) do 0,40 (z wydajnością tłuszczu).
Szybkość oddawania mleka jest dodatnio skorelowana genetycznie z cechami płodności. Współczynnik ten przyjmuje wartości od 0,31 dla długości okresu międzyciążowego do 0,41 dla długości przestoju poporodowego. Otrzymane wyniki wskazują, że selekcja na krowy szybciej się dojące będzie pośrednio poprawiać zdolność krów do zajścia w pierwszą ciążę. Oszacowania wskazują, że zarówno w pierwszą, jak i drugą ciążę łatwiej zachodzą samice o bujniejszym temperamencie.
Zdecydowanie niekorzystnie skorelowana genetycznie jest SOM z zawartością komórek somatycznych w mleku. Współczynniki korelacji genetycznej między tymi cechami wynoszą od 0,71 w pierwszej laktacji do 0,36 w trzeciej, co wskazuje, że krowy szybko się dojące mają tendencję do wyższego poziomu zawartości komórek somatycznych w mleku.
Rejestracja
TEM i SOM są najczęściej oceniane subiektywnie, za pomocą metod punktowych i opisowych, chociaż do ich oceny stosuje się również metody obiektywne, oparte np. na liczbie zrzutów kubków udojowych w przypadku TEM lub pomiarze czasu, jaki faktycznie upłynął od początku do końca doju. W krajach przodujących pod względem hodowli bydła stosuje się różne skale punktowe. Na przykład w Holandii, Francji i Wielkiej Brytanii SOM ocenia się w skali dziewięciopunktowej. W Australii, Kanadzie i Szwajcarii – w pięciopunktowej. W Japonii – tylko w trzypunktowej.
W Polsce dane pochodzące z fenotypowej oceny krów pod względem CZU zbierane są w systemie Symlek, należącym do PFHBiPM. Ocena CZU przeprowadzana jest przez wyszkolonych zootechników oceny w trakcie pierwszej laktacji podczas drugiego próbnego udoju po wycieleniu. SOM ocenia się w skali od jednego (bardzo wolne) do pięciu (bardzo szybkie), a temperament w skali od jednego (zwierzę powolne i łagodne) do trzech (zwierzę pobudliwe lub agresywne).
Cechy zdolności udojowej a automatyczne systemy doju
Obecnie na coraz większą skalę SOM i TEM mogą być mierzone i oceniane przy pomocy danych uzyskanych z automatycznych systemów udojowych (ang. AMS). AMS pozwalają na obiektywną rejestrację informacji dotyczących SOM i TEM. Ze względu na wciąż dość mały udział danych pozyskanych z AMS nie są one jeszcze w Polsce uwzględnione w ocenie wartości hodowlanej.
Ocena wartości hodowlanej
W większości krajów rejestrujących CZU te cechy włączono do systemów oceny wartości hodowlanej (OWH). OWH prowadzona jest na ogół za pomocą metody BLUP – model zwierzęcia, przy czym ze względu na nietypowy rozkład wartości fenotypowych często się przeprowadza transformację w celu normalizacji tego rozkładu i ujednolicenia wariancji. W 2009 r. CZU włączono do grupy cech objętych międzynarodową oceną wartości hodowlanej buhajów prowadzoną przez Ośrodek Interbull w Uppsali. Aktualnie w międzynarodowej ocenie CZU bierze udział trzynaście krajów, przy czym dziesięć z nich prowadzi ocenę obu CZU, a trzy kraje rejestrują tylko TEM.
Analiza cech zdolności udojowej w Polsce
W sezonie oceny 2020/2 przeprowadzono nieoficjalną konwencjonalną ocenę wartości hodowlanej krów i buhajów w zakresie CZU. W tym celu utworzono zbiór składający się z danych dotyczących ocen CZU ponad 2 mln krów. Około połowy wszystkich otrzymało ocenę fenotypową SOM równą trzy punkty. Około jednej trzeciej krów oceniono pod względem tej cechy na mniej niż trzy punkty, a 17% – na więcej niż trzy punkty. Oceny skrajne (tzn. jeden lub pięć punktów) stanowiły tylko 6,63% wszystkich ocen. Jeśli chodzi o TEM, ocenę równą dwa punkty otrzymało ok. 70% wszystkich krów, a na trzy punkty oceniono zaledwie niecałe 4% krów (tab. 1).
Oceniane krowy były córkami 26 230 buhajów-ojców i zostały przypisane do 462 472 podklas stado-rok-sezon (HYS). Obory, z których pochodziła tylko jedna krowa, oraz te, w których nie stwierdzono zmienności w zakresie ocenianych cech, zostały usunięte ze zbioru w trakcie wstępnej edycji danych. Ocenę wartości hodowlanej przeprowadzono za pomocą metody BLUP – model zwierzęcia, a wyniki poddano takiej samej standaryzacji, jakiej poddaje się wszystkie cechy funkcjonalne w krajowym systemie oceny wartości hodowlanej.
Na wykresach 1 i 2 przedstawiono trendy w średnich oszacowanych wartościach hodowlanych (OWH) według roku urodzenia w grupach krów i buhajów-ojców. W obu grupach stwierdzono niewielkie dodatnie trendy genetyczne zarówno dla SOM, jak i dla TEM. Należy zaznaczyć, że trendy te, jakkolwiek pożądane, są bardzo małe i nie są efektem pracy hodowlanej prowadzonej w naszym kraju. Mogą natomiast być skutkiem systematycznego importu materiału genetycznego z krajów, w których CZU włączono już do systemów oceny wartości hodowlanej.
W ocenie 2020/3 planuje się po raz pierwszy opublikować wyniki OWH krów i buhajów pod względem CZU. Wartości parametrów genetycznych i wyniki nieoficjalnej oceny uzasadniają wdrożenie OWH w zakresie tej grupy cech do krajowego systemu oceny bydła mlecznego. Oszacowania wartości hodowlanej wskazują na występowanie niewielkich, ale dodatnich trendów genetycznych zarówno dla szybkości oddawania mleka, jak i dla temperamentu. Wartość hodowlana pod względem CZU pozwoli hodowcom uwzględniać je przy selekcji i wybierać na rodziców takie zwierzęta, których potomstwo będzie się charakteryzować pożądanym temperamentem i szybkością oddawania mleka. Hodowcy wybierający zwierzęta na rodziców przyszłego pokolenia powinni więc preferować zwierzęta o wysokiej wartości hodowlanej pod względem CZU. Dostarczenie hodowcom narzędzia umożliwiającego szybsze doskonalenie CZU może istotnie wpłynąć na zwiększenie pozytywnych trendów i przełożyć się na poprawę ekonomiki produkcji mleka.
