Cechy związane z przebiegiem porodu

Do najważniejszych czynników kształtujących dochód hodowców należą przebieg porodów (PP) i okołoporodowa śmiertelność cieląt (PC). Częste występowanie trudnych porodów może powodować między innymi zwiększoną śmiertelność cieląt, wyższy poziom brakowania krów w okresie poporodowym oraz wzrost kosztów weterynaryjnych, co zmniejsza rentowność stada i negatywnie wpływa na ekonomikę produkcji mleka.

tekst: Monika Skarwecka

Przebieg porodu uzależniony jest od wielu czynników, między innymi od sposobu żywienia, przygotowania krowy do porodu, profilaktyki chorób zakaźnych, asekuracji i pomocy porodowej, a także od trafnego wyboru buhaja na ojca cielęcia. Niewłaściwy wybór ojca zwiększa ryzyko powstania trudności okołoporodowych. W wielu krajach cechy te są włączane do indeksów selekcyjnych i stanowią podstawę selekcji w kierunku obniżenia okołoporodowej śmiertelności cieląt oraz zwiększenia częstotliwości występowania łatwych porodów.

Znaczenie
Zaburzenia w przebiegu naturalnego porodu są uznawane za jedną z najbardziej bolesnych komplikacji zdrowotnych u bydła i wpływają nie tylko na skutki ekonomiczne, ale także na dobrostan zwierząt. Zaobserwowano, że trudne porody powodują zmniejszenie ilości tłuszczu i białka wytwarzanych podczas laktacji, a także spadek zawartości tłuszczu oraz laktozy w pierwszych dniach doju. Występujące u krów pogorszenie stanu zdrowia prowadzi więc do zmniejszenia wydajności mlecznej – im trudniejszy poród, tym mniejsza wydajność. Innym ważnym aspektem trudnych porodów jest ich wpływ na cielęta. Trudny poród zajmuje więcej czasu niż normalny proces i może powodować niedotlenienie płodu. Konsekwencją tego może być mniejsza żywotność cielęcia, większe ryzyko jego śmiertelności, a także spowolniony wzrost. Trudności w wycieleniu wpływają na płodność i cechy zdrowotne krów. Istotnym czynnikiem zwiększającym częstość występowania trudnych ocieleń i śmiertelność cieląt jest wiek (kolejne ocielenie) krowy. U pierwiastek frekwencja trudnych porodów oraz poziom śmiertelności potomstwa są większe w porównaniu z ocieleniami wieloródek. Pierwiastki charakteryzuje mniejsza powierzchnia kanału miednicy i dłuższe porody w porównaniu z wieloródkami, dlatego dobierany do nich buhaj powinien płodzić cielęta o przeciętnie mniejszej masie urodzeniowej.

Konsekwencją trudności z ocieleniem i urodzeniem martwego cielęcia jest generowanie dodatkowych kosztów w stadzie w postaci zwiększonych wydatków na pomoc weterynaryjną, dodatkową pracę podczas porodu i zarządzanie stadem. Komplikacje występujące w czasie ocielenia oraz choroby, będące konsekwencją trudnych porodów i okołoporodowej śmiertelności cieląt, w najgorszym wypadku mogą prowadzić do utraty cielęcia i (lub) krowy. Ponadto krowy, u których w wyniku wystąpienia trudnych porodów i urodzenia martwego cielęcia doszło do zaburzeń płodności oraz zmniejszenia wydajności mlecznej, są bardziej narażone na brakowanie, zwłaszcza na początku i na końcu laktacji. Zwiększone ryzyko uboju wpływa na koszt inwestycji i stwarza wcześniejszą potrzebę wymiany jałówek. Zaburzenia płodności, tj. wydłużenia przestoju poporodowego i okresu międzyciążowego, a także zmniejszenie skuteczności i opóźnienie pierwszej inseminacji, będące efektem trudnych ocieleń i okołoporodowej śmiertelności cieląt, także zwiększają koszty utrzymywania krów.

Rejestracja danych i ocena wartości hodowlanej
Obie cechy, PP oraz PC, oceniane są najczęściej subiektywnie, z wykorzystaniem metod punktowych. W krajach wiodących pod względem hodowli bydła stosuje się różne skale punktowe. W Polsce dane pochodzące z fenotypowej oceny krów zbierane są w systemie Symlek, należącym do PFHBiPM. Przebieg porodu (PP) ocenia się w skali punktowej od 1 do 6:

1. samodzielny;
2. łatwy;
3. trudny – użycie znacznie większej siły niż normalnie;
4. ciężki – zabieg chirurgiczny, uszkodzenie krowy lub cielęcia, embriotomia;
5. poronienie;
6. cesarskie cięcie.

Przeżywalność cieląt (PC) ocenia się w skali od 1 do 4:

1. cielę żywe, normalne, bez deformacji;
2. cielę martwe przy urodzeniu lub padło w ciągu 24 godzin, bez deformacji;
3. cielę z deformacjami lub potworkowate żywe;
4. cielę z deformacjami lub potworkowate martwe.

Na potrzeby szacowania wartości hodowlanej dla przebiegu porodu trzy ostatnie kategorie łączy się w jedną, a następnie dokonuje się transformacji rozkładu wartości fenotypowych w celu jego normalizacji i ujednolicenia wariancji:

1. samodzielny;
2. łatwy;
3. trudny – użycie znacznie większej siły niż normalnie;
4. ciężki – zabieg chirurgiczny, uszkodzenie krowy lub cielęcia, embriotomia, poronienie, cesarskie cięcie.

Z kolei dla przeżywalności cieląt tworzy się zmienną o rozkładzie dwupunktowym:

1. cielę żywe;
2. cielę martwo urodzone lub padłe w ciągu 24 godzin po porodzie.

Biorąc pod uwagę fakt, że przebieg porodu zależy zarówno od krowy matki, jak i rodzącego się cielęcia, wartość hodowlaną szacuje się z uwzględnieniem dwóch efektów: tzw. efektu bezpośredniego i matczynego. Pierwszy z nich związany jest z genetycznym wpływem ojca cielęcia, natomiast drugi wynika z genetycznego wpływu ojca krowy-matki. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku przeżywalności cieląt. W konsekwencji szacuje się nie dwie, lecz cztery wartości hodowlane: dwie dla przebiegu porodu (efekt bezpośredni PPB i efekt matczyny PPM) i dwie dla przeżywalności cieląt (efekt bezpośredni PCB i efekt matczyny PCM). Wartości hodowlane zwierząt szacuje się za pomocą metody BLUP (wielocechowy model zwierzęcia), uwzględniając jednocześnie wszystkie cztery efekty oraz korelacje genetyczne i środowiskowe między nimi.

Parametry genetyczne i analiza cech związanych z przebiegiem porodu w Polsce
Cechy związane z przebiegiem porodu, jak wszystkie cechy użytkowe, uwarunkowane są czynnikami środowiskowymi oraz genetycznymi. Czynniki środowiskowe hodowca kształtuje na bieżąco poprzez zapewnienie krowom odpowiednich warunków bytowych (prawidłowe żywienie, pomieszczenia itd.). Odziedziczalności PP oraz PC w polskiej populacji krów rasy holsztyńsko-fryzyjskiej są raczej niskie i wynoszą od 0,03 do 0,05.

W tabelach 1 i 2 przedstawiono rozkład fenotypowy cech pod względem PP oraz PC w latach 2006–2020. Ponad połowa wszystkich porodów otrzymała ocenę fenotypową PP równą dwa punkty. 39% porodów oceniono na mniej niż dwa punkty, a 4% – na więcej niż dwa punkty, w tym oceny skrajne (tzn. 5 lub 6 pkt) stanowiły mniej niż 1% wszystkich ocen (tab. 1). Jeśli chodzi o PC, skrajne oceny (tzn. 3 lub 4 pkt) stanowiły mniej niż 0,5% ocen ogółem, a aż 97% otrzymało ocenę fenotypową równą jeden punkt (tab. 2).

W sezonie oceny 2020/3 po raz pierwszy opublikowano ocenę wartości hodowlanej (OWH) krów i buhajów dla cech charakteryzujących przebieg porodów (PP) i przeżywalność cieląt (PC). Na wykresach od 1 do 4 przedstawiono trendy w średnich oszacowanych wartościach hodowlanych (OWH) według roku urodzenia w grupach krów i buhajów. W obu grupach stwierdzono pożądane niewielkie dodatnie trendy genetyczne zarówno dla PP, jak i PC.

Przebieg porodu cielęcia jest związany z genetycznym bezpośrednim wpływem jego ojca (efekt PPB). Ocena wartości hodowlanej buhaja dla tej cechy większa od 100 oznacza więc łatwiejszy poród u krów inseminowanych jego nasieniem. Z tego powodu do inseminacji jałówek, w celu ułatwienia porodu, zaleca się wybór buhajów o wartości hodowlanej dla efektu bezpośredniego wynoszącej 110 lub powyżej.

Należy jednak brać pod uwagę fakt, że w przyszłości u łatwo urodzonych córek buhaja o wysokiej bezpośredniej ocenie wartości hodowlanej pogorszy się przebieg ocieleń, ze względu na odziedziczone po ojcu cechy budowy. Z tego powodu do krycia jałówek rekomenduje się wybór buhajów z wysoką oceną bezpośredniej wartości hodowlanej (PPB). Natomiast do krycia starszych krów zaleca się wybór buhajów z wysoką matczyną wartością hodowlaną (PPM), co zapewni osiągnięcie postępu hodowlanego w tym zakresie.

Podobne zalecenia dotyczą śmiertelności okołoporodowej cieląt ze względu na korelacje genetyczne tej cechy z przebiegiem porodu. 