Zaburzenia w rozrodzie: cicha ruja
Ruje, których nie widać, są coraz większym problemem w stadach wysokomlecznych krów. Jak postępować w takich sytuacjach – radzi lekarz weterynarii Marcin Korościk, prowadzący prywatną praktykę w Jarocinie w woj. wielkopolskim.
tekst i zdjęcia: RYSZARD LESIAKOWSKI, zdjęcia: MARCIN KOROŚCIK, NEDAP
Co należy rozumieć przez pojęcie „cicha ruja”?
Cicha ruja u krów polega na braku manifestowania zewnętrznych objawów rujowych występujących u bydła, choć zachowana jest cykliczna aktywność jajników i samica pozostaje płodna. Zjawisko cichej rui jest powszechne u wysokowydajnych krów mlecznych. Typowymi objawami rujowymi są: obecność śluzu w pochwie, przekrwienie błony śluzowej przedsionka pochwy, obrzęk sromu oraz zmiany w zachowaniu zwierzęcia (zainteresowanie otoczeniem, zwiększona ruchliwość, porykiwanie, obwąchiwanie, lizanie i obskakiwanie innych zwierząt, wyginanie grzbietu, spadek apetytu i produkcji mleka). Brak występowania objawów rui utrudnia wyznaczenie optymalnego terminu krycia samic, tym samym inseminacje są nieskuteczne i opóźnia się kolejna laktacja. Szacuje się, że każdy dzień opóźnienia kolejnej laktacji kosztuje hodowcę ok. 20 zł. Zatem ciche ruje powodują straty ekonomiczne w produkcji mleka.
Czy każdy brak objawów rujowych należy wiązać z cichą rują?
Rozróżnia się cichą ruję fizjologiczną, właściwą i pozorną. Cicha ruja fizjologiczna – jest to pierwsza ruja po porodzie, kiedy dochodzi do owulacji, ale bez poprzedzających ją objawów rujowych. Najczęściej widoczne są kolejne ruje po wycieleniu, tj. druga, trzecia itd. Jednak zdarza się, że kolejnym cyklom jajnikowym towarzyszy brak typowych objawów rujowych lub są one słabo manifestowane – wtedy mówimy o cichej rui właściwej. Natomiast cicha ruja pozorna jest sytuacją, w której jest ona manifestowana, ale hodowca tych objawów nie zauważył. Ponadto trzeba się liczyć z opóźnioną owulacją, co jest najczęściej następstwem nieprawidłowego żywienia w pierwszym okresie laktacji. Wtedy zapotrzebowanie na energię u wysokomlecznych krów jest najwyższe, a jej niedobór prowadzi do występowania cichej rui. Zbyt mała ilość estrogenów, produkowanych przez rozwijające się pęcherzyki, oraz zbyt duża ilość progesteronu, uwalnianego z tkanki tłuszczowej, nie pozwala na wystąpienie typowych objawów rujowych. Mogą się pojawić słabe oznaki rui, w postaci małej ilości rzadkiego śluzu rujowego, ale zwykle nie są one zauważane przez hodowców. Trzeba pamiętać również o możliwości wystąpienia poporodowej nieczynności jajników (acykli), co się wiąże z brakiem cyklu jajnikowego, brakiem czynnych struktur jajnikowych oraz niskim stężeniem hormonów jajnikowych, i w efekcie ruja nie występuje. Prowadzić do tego mogą np.: trudny poród, zatrzymanie łożyska, poporodowe zapalenie macicy, porażenie poporodowe, ostre zapalenie wymienia, ketoza. Zaburzenia w poprawnym funkcjonowaniu jajników można stwierdzić poprzez badanie rektalne zwierzęcia lub z wykorzystaniem aparatu USG.
Co jest przyczyną występowania cichej rui właściwej?
Cicha ruja właściwa najczęściej jest skutkiem błędów żywieniowych. Złe zbilansowanie dawki pokarmowej pod względem energetycznym, niedobór witamin i składników mineralnych, zbyt duża ilość białka surowego, niedobór włókna surowego, utrudniony dostęp do stołu paszowego i wody. W tych okolicznościach dochodzi do owulacji, ale bez uwidocznienia objawów rujowych lub są one bardzo słabe. Nieraz objawem przebytej cichej rui jest tylko niewielka ilość krwistej wydzieliny, pojawiająca się po owulacji.
Jakie okoliczności sprzyjają występowaniu cichej rui?
Ciche ruje pozorne, których hodowca nie zauważył, mogą być następstwem błędów organizacyjnych w gospodarstwie. W stadach o wysokiej wydajności mlecznej tylko 37% krów rasy HF pokazuje odruch tolerancji. Ponadto wysokiej produkcji mleka towarzyszy skrócenie czasu manifestowania objawów rujowych. Krowy produkujące 25–30 kg mleka dziennie manifestują ruję w ciągu ok. 14,7 godziny, a te, które dają 55 kg – tylko 2,8 godziny. Ponadto ok. 60% rui występuje w nocy, pomiędzy godziną 20.00 a 6.00 rano, co także utrudnia jej wykrywanie. Każda grupa zwierząt podlegających wykrywaniu rui powinna być obserwowana trzy razy dziennie po ok. 20 minut. Umożliwia to wykrycie od 60% do 80% krów w rui.
Dlaczego wykrywanie rui jest takie ważne?
Jak już wspomniałem, wykrywanie rui ma duży wpływ na określenie optymalnego terminu krycia krów. Ruja u bydła trwa od 18 do 24 godzin, u jałówek ten czas jest nieco krótszy. Owulacja pojawia się w 12 do 15 godzin po ustaniu objawów rujowych. Najlepszym momentem inseminacji jest czas od 6 do 16 godzin (średnio 12 godzin) od rozpoczęcia objawów rujowych. Wieczorem unasieniamy zwierzęta, u których ruja rozpoczęła się rano, a rano te z rują wieczorną. Niestety coraz częściej optymalny czas inseminacji skraca się do 3–4 godzin i w efekcie spada skuteczność tych zabiegów. Brak objawów rujowych lub ich przeoczenie uniemożliwia wyznaczenie najlepszego terminu inseminacji.
Czy sposób utrzymania krów i jałówek wpływa na manifestowanie rui?
Na występowanie cichej rui właściwej mogą mieć również wpływ błędy związane ze sposobem utrzymania zwierząt. Częściej krowy nie manifestują rui w oborach uwięzionych, w których zwierzęta nie mają możliwości swobodnego poruszania się, ale obory wolnostanowiskowe również mogą być problematyczne. Na śliskich posadzkach korytarzy spacerowych krowy nie chcą obskakiwać innych samic, nie sprzyja temu także niewystarczająca ilość światła w oborze. Ponadto wysoki poziom stresu, spowodowany hałasem, złą techniką doju, niewłaściwym zachowaniem personelu oraz upałami, powoduje zaburzenia w rozwoju pęcherzyków jajnikowych i zanik objawów rujowych.
W jaki sposób hodowca może zapobiegać występowaniu cichych rui?
Aby ciche ruje właściwe u krów nie powodowały strat ekonomicznych w gospodarstwie, należy w pierwszej kolejności skupić się na poprawnym zbilansowaniu dawki żywieniowej. Kolejną ważną kwestią jest sprawdzenie, czy zachowany jest dobrostan zwierząt i czy są warunki do manifestowania objawów rujowych przez jałówki i krowy. Aby ograniczyć częstość występowania rui pozornych, istotne jest ciągłe doskonalenie sposobów jej wykrywania. Zajmować się tym powinna doświadczona osoba minimum trzy razy dziennie, a obserwacja nie może trwać krócej niż ok. 20 min. Zmniejszenie częstotliwości lub skrócenie czasu obserwacji znacznie obniża wykrywalność rui.
Jak ocenia Pan elektroniczne systemy do monitorowania rui?
Jest to bardzo dobre rozwiązanie, sprawdza się w oborach wolnostanowiskowych. Systemy takie działają w oparciu o anteny zbierające dane ze specjalnych responderów, zamontowanych na zwierzętach. Programy najczęściej monitorują aktywność ruchową oraz przeżuwanie każdej krowy. Na podstawie zebranych danych system tworzy alerty dotyczące rui oraz zdrowia krów. Hodowca dostaje powiadomienia i raporty na smartfon, tablet lub komputer, co znacznie skraca czas potrzebny na codzienne doglądanie zwierząt oraz w znacznym stopniu ułatwia z nimi pracę. Wysoką skuteczność wykrywania rui hodowcy uzyskują w stadach, w których obok systemów elektronicznych funkcjonuje tradycyjna obserwacja rui, prowadzona przez doświadczone osoby.
Czy cichą ruję właściwą można leczyć?
W stadach, w których ciche ruje właściwe są problemem, praktykuje się leczenie farmakologiczne. Terapia zmierza do wywołania owulacji i unasienienia w znanym terminie, bez konieczności obserwacji rui lub z okresem obserwacji zawężonym do pięciu dni. Do tego celu stosuje się iniekcje prostaglandyny, wkładki dopochwowe, programy hormonalne do sterowania rozrodem, takie jak Ovsynch, Presynch, Double-Oovsynch i ich modyfikacje. Należy pamiętać, że lekarz weterynarii protokół synchronizacji powinien dostosować do możliwości organizacyjnych pracy w konkretnej oborze i w gospodarstwie. Nie ma jednego uniwersalnego programu do synchronizacji owulacji. Hormonalne sterowanie rozrodem rutynowo praktykowane jest w dużych stadach, w których problemem jest wykrywanie rui, czyli wspomniana cicha ruja pozorna. Dokładny opis programów synchronizacji rui jest zamieszczony na portalu E-krowa w zakładce „Wiedza”.
Dziękuję za rozmowę.
