Nie ma róży bez kolców – czyli jakie warunki należy spełnić, aby otrzymać dopłaty

W poprzednim artykule przybliżyliśmy kilka obszarów, w których można liczyć na wsparcie finansowe z WPR. Gorsza informacja jest taka, że aby sięgnąć po dotacje – na przykład opisywane w poprzednim artykule dopłaty – należy spełnić minimalne, czy raczej progowe wymogi.

tekst: Agnieszka Antczak, Michał Korytko

Wymogi te, nazwane „warunkowością”, są połączeniem znanej już niektórym rolnikom zasady wzajemnej zgodności (cross-compliance) oraz wprowadzonych w WPR 2023–2027 wymogów zazielenienia. Jest to więc połączenie normy dobrej kultury rolnej, zgodnej z ochroną środowiska (ang. GAEC, polskie określenie – DKR), i podstawowych wymogów w zakresie zarządzania (SMR). Obszary, które objęte są powyższymi zasadami, to klimat i środowisko, zdrowie publiczne, zdrowie zwierząt i zdrowotność roślin oraz dobrostan zwierząt.

Co ma na celu warunkowość?

Warunkowość dostosowuje rozwiązania przyjęte dla rolnictwa krajów Unii Europejskiej do specyfiki danego kraju członkowskiego. W szczególności uwzględnia ona wielkość gospodarstw, ich strukturę, cechy szczególne danych obszarów – np. warunki glebowe i klimatyczne, istniejące systemy rolnicze, użytkowanie gruntów, udział obszarów leśnych, metody uprawy roli oraz specyfikę regionów oddalonych. Wszystkie wymagania wynikają z dotychczasowych zasad związanych z tzw. zazielenieniem i wymogów cross‑compliance, ale zostały zmodyfikowane zgodnie z wymogami nowego planu WPR. Z tego względu zamieszczamy ich opis w aktualnym brzmieniu, co pozwoli na odpowiednie przygotowanie gospodarstwa do nowych wymogów.

Spełnienie warunkowości to obowiązek wszystkich ubiegających się o przyznanie dopłat w ramach zarówno płatności bezpośrednich (np. z PWD – podstawowe wsparcie dochodów, wcześniej: jednolita płatność obszarowa) czy wsparcia dla Młodego Rolnika, jak i płatności w ramach interwencji II filaru (np. ekoschematy, dopłaty do upraw strączkowych itd.). Już na etapie wypełniania wniosku o dopłaty rolnik deklaruje zaznajomienie się z wymogami warunkowości. Weryfikując wniosek, urzędnicy ARiMR mają możliwość wyłapania niezgodności. Jeśli się okaże, że osoba wypełniająca wniosek wpisuje nieprawdziwe dane lub nie spełnia wymagań warunkowości (co stwierdzi kontrola w gospodarstwie), przyznane płatności zostaną odpowiednio zmniejszone. Za nieprzestrzeganie wymogów warunkowości kwota płatności może ulec zmniejszeniu od 3% do nawet 15%. W wyjątkowych sytuacjach dotacja może zostać odebrana w całości. Przy określaniu wysokości kary kontrolerzy będą uwzględniać zasięg, dotkliwość, trwałość, powtarzalność oraz celowość stwierdzonej niezgodności, posługując się skalą punktową, która zostanie określona we właściwym rozporządzeniu. Im poważniejsze będą naruszenia zasad, tym wyższa będzie kara. Za najcięższe uznane są naruszenia, które zagrażają zdrowiu publicznemu lub zdrowiu zwierząt oraz powtarzające się naruszenia.

Jeżeli stwierdzona niezgodność jest niewielka i nie ma większego znaczenia dla osiągnięcia celu danego wymogu albo nałożona kara pieniężna będzie równa lub mniejsza 100 euro, sankcje nie będą nakładane w ogóle. Rolnik zostanie powiadomiony o stwierdzeniu takiej niezgodności i zobligowany do podjęcia działania naprawczego.

Planuje się rokrocznie kontrolowanie co najmniej 1% beneficjentów (w tym wypadku osób, które złożyły wnioski o dopłatę), przy czym jedynie gospodarstwa o powierzchni nieprzekraczającej 5 ha użytków rolnych mogą liczyć na tzw. uproszczony system kontroli warunkowości. W ramach tego systemu nie będą weryfikowane obowiązki warunkowości, w przypadkach gdy można wykazać, że ujawnione niezgodności nie mają poważnych konsekwencji dla osiągnięcia celów warunkowości.

Zatem po kolei

Aby w ogóle myśleć o dopłatach, trzeba być szczęśliwym posiadaczem przynajmniej jednego hektara ziemi lub spełniać wymagania tzw. progu kwotowego. Próg kwotowy będzie stosowany w przypadku rolników, którzy nie spełniają wymogu dotyczącego minimalnej powierzchni, ale otrzymują płatności do zwierząt. Próg kwotowy to minimalna wartość udzielanej dopłaty, którą w tym wypadku określono na 200 euro. Czyli – jeśli nie masz co najmniej 1 ha własnej ziemi, ale masz np. trzy krowy (starsze niż dwa lata), do których w danym roku powinieneś dostać dopłatę 3 × 96 euro (bo zgłosiłeś taki wniosek o dopłaty bezpośrednie do bydła – kto czytał ostatni artykuł, ten wie), co wynosi co najmniej 200 euro (a konkretnie – 396 euro), to możesz występować o kolejne dotacje.

Kolejne wymagania uzależnione są od rodzaju dopłaty, po którą chcemy sięgnąć.

Jeśli chcemy starać się o dopłaty, sprawdźmy, do czego musimy się dostosować.

Norma GAEC 1

Utrzymywanie trwałych użytków zielonych w oparciu o stosunek powierzchni trwałych użytków zielonych do powierzchni użytków rolnych na poziomie krajowym
W tym przypadku odnosimy się do proporcji trwałych użytków zielonych (TUZ) do użytków rolnych w roku 2018. Udział TUZ w powierzchni gruntów rolnych w skali całego kraju nie może się zmniejszyć o więcej niż 5% w stosunku do referencyjnego roku 2018.

Zatem minimum udziału terenów zielonych w gruntach rolnych wynosi 13,3% – w skali ogólnokrajowej.

W przypadku zmniejszenia wskaźnika TUZ o więcej niż 5% przekształcanie TUZ na inne użytki będzie zabronione, a wszyscy rolnicy, którzy w międzyczasie zaorali swoje trwałe użytki lub w ogóle je przekształcili, zobowiązani są do przywrócenia takiej sytuacji, jak w roku 2018. Mogą odtworzyć taki użytek nawet na innych gruntach. Nie jest to do końca przyjemne, bo nawet jeśli wszyscy Twoi sąsiedzi w latach 2019–2023 przekształcili grunty orne na TUZ i w Twoim regionie trwałe użytki przeważają, ale wskaźnik dla całego kraju się zmniejszył – musisz odtworzyć swoje TUZ w takiej ilości, jaką miałeś w roku 2018.

Przepis wprowadzono w celu ochrony gleby, zwiększenia pochłaniania dwutlenku węgla oraz zachowania różnorodności biologicznej.

Norma GAEC 2

Ochrona terenów podmokłych i torfowisk (będzie obowiązywać od 2025 r.)
Wymogi do przestrzegania tej normy zostaną doprecyzowane w roku 2025 i będą musieli ich przestrzegać rolnicy mający w swoim gospodarstwie wyznaczone obszary podmokłe i torfowiska. Ochroną w ramach normy GAEC 2 zostaną objęte gleby pochodzenia organicznego o zawartości materii organicznej powyżej 30% i łącznej miąższości co najmniej 40 cm.

Utrzymanie obszarów podmokłych i torfowisk ma na celu magazynowanie węgla w glebie i zapobieganie emisji dwutlenku węgla do atmosfery.

Norma GAEC 3

Zakaz wypalania gruntów rolnych
Norma ta jest znana i obowiązuje od dłuższego czasu. Dopuszcza stosowanie wypalania ściernisk wyłącznie na zalecenie inspektora Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN), w sytuacji gdy wypalanie takie ma na celu niszczenie chorób roślin. Jednak niezależnie od zalecenia inspektora PIORiN rolnik może zdecydować o punktowym wypalaniu, ze względów związanych ze zdrowiem roślin. Punktowe wypalanie można zastosować np. do spalenia na polu łętów ziemniaka w przypadku wykrycia w jego bulwach określonych bakterii, spalenia roślin pomidora porażonych przez określone wirusy. Punktowe wypalanie można zastosować też wobec materiału szkółkarskiego (drzewka i krzewy owocowe, ozdobne) porażonego przez regulowane agrofagi niekwarantannowe (RAN) lub w przypadku występowania agrofaga niekwarantannowego (np. Cydalima perspectalis), gdy utrudnione jest zwalczanie dostępnymi środkami ochrony roślin lub przy braku takiej możliwości. Kolejne odstępstwo od zakazu wypalania jest przewidziane w przypadku występowania kwarantannowych roślin pasożytniczych w niewielkim nasileniu, a także wypalania chwastów w przypadku braku możliwości ich zniszczenia innymi metodami, np. przy wystąpieniu silnej odporności populacji konkretnego gatunku chwastu na herbicydy bądź braku możliwości chemicznego zwalczenia na skutek braku zalecanych substancji czynnych.

Działania zabraniające wypalania ściernisk mają na celu utrzymanie poziomu materii organicznej gleby i zapobieganie bezpośrednim emisjom dwutlenku węgla i pyłu drobnego (PM 2.5) do atmosfery.

Norma GAEC 4

Ustanowienie stref buforowych wzdłuż cieków wodnych
Jest to de facto zakaz stosowania nawozów oraz środków ochrony roślin na gruntach rolnych w pobliżu wód powierzchniowych. Należy zachować odległość co najmniej 3 m od jezior, zbiorników wodnych, naturalnych cieków i kanałów, a także od ujęć wody (jeżeli nie ustanowiono strefy ochronnej na podstawie przepisów Prawo wodne), obszarów morskiego pasa nadbrzeżnego oraz rowów o szerokości powyżej 5 m (liczonej na wysokości górnej krawędzi brzegu rowu).

Przestrzeganie normy ma na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód, zwłaszcza nawozami i środkami ochrony roślin, co poprawi jakość wód i ochroni przed eutrofizacją.

Norma GAEC 5

Zarządzanie orką w celu zmniejszenia ryzyka degradacji i erozji gleby, biorąc pod uwagę nachylenie terenu
Norma została zaostrzona – wcześniej dotyczyła stoków o nachyleniu 20˚, obecnie dotyczy gruntów ornych położonych na stokach o nachyleniu powyżej lub równym 14˚. Stoki o takim nachyleniu nie mogą być wykorzystywane pod uprawę roślin wymagających utrzymywanie redlin wzdłuż stoku. Nie można też pozostawiać gruntów ornych w czarnym ugorze w okresie jesienno-zimowym, w terminie od 1 listopada do 15 lutego. Jeśli na takim stoku uprawiamy rośliny wieloletnie lub sady, to w międzyrzędziach należy utrzymywać okrywę roślinną lub ściółkę.
Proponowane praktyki na zboczach o nachyleniu ≥14% ograniczą erozję gleby, wymywanie materii organicznej, spływanie składników nawozowych i tym samym zanieczyszczenia wód związkami biogennymi, zamulanie dróg, poboczy oraz cieków wodnych.

Norma GAEC 6

Minimalna pokrywa glebowa w najbardziej newralgicznych okresach
Jest to nowa norma, która polega na tym, że na powierzchni obejmującej co najmniej 80% gruntów ornych wchodzących w skład gospodarstwa rolnego musi być utrzymana okrywa ochronna gleby na zimę w terminie od 1 listopada do 15 lutego. Okrywę roślinną mogą stanowić: uprawy ozime, trawy na gruntach ornych, międzyplony ozime, pozostawione ścierniska, pozostawione na gruncie resztki pożniwne lub mulczowanie (ściółkowanie).

W przypadku upraw trwałych, jak np. sady, utrzymuje się okrywę ochronną gleby w międzyrzędziach w okresie od 1 listopada do 15 lutego.

Przestrzeganie tej normy ma ograniczyć erozję gleb, chronić przed utratą materii organicznej, a także przyczynić się do ochrony wód przez zmniejszenie spływu nawozów i związków biogennych.

Norma GAEC 7

Zmianowanie i dywersyfikacja upraw na gruntach ornych
Jest to kolejna nowa norma, choć z elementami znanymi z zazielenienia, która będzie obowiązywała gospodarstwa o powierzchni powyżej 10 ha gruntów ornych. Gospodarstwa te będą zobowiązane do prowadzenia:

• upraw na powierzchni co najmniej 40% gruntów ornych w taki sposób, aby na każdej działce rolnej (na tych gruntach) była prowadzona inna w porównaniu z rokiem poprzednim uprawa w plonie głównym;
• powyższy obowiązek zostanie spełniony, gdy na danej działce po zbiorze plonu głównego wprowadzimy uprawę następną, tj. międzyplon ozimy lub ścierniskowy albo wsiewki poplonowe, i utrzymamy ją przez co najmniej osiem tygodni od terminu wysiewu, a w przypadku wsiewek poplonowych – od terminu zbioru uprawy w plonie głównym;
• jednocześnie na wszystkich gruntach ornych w gospodarstwie taka sama uprawa w plonie głównym nie może być prowadzona dłużej niż trzy lata;
• zasada ta nie obowiązuje w przypadku upraw korzystnie wpływających na poprawę i zachowanie potencjału gleby, takich jak: rośliny bobowate, trawy i inne zielne rośliny pastewne, mieszanki bobowatych drobnonasiennych z trawami, grunty ugorowane oraz uprawy wieloletnie.

Dodatkowo rolnicy muszą spełnić wymóg dywersyfikacji upraw:

• gospodarstwa powyżej 10 ha gruntów ornych będą zobowiązane do prowadzenia co najmniej trzech różnych upraw na gruntach, przy czym uprawa główna nie może zajmować więcej niż 65% gruntów ornych, a dwie uprawy główne łącznie nie mogą zajmować więcej niż 90% gruntów ornych, czyli udział najmniejszej uprawy nie może być mniejszy niż 10%.

Z wymogów normy wyłączone są gospodarstwa:

• w których więcej niż 75% gruntów ornych jest wykorzystywanych do produkcji traw lub innych zielnych roślin pastewnych, uprawy roślin strączkowych lub ugorowanych albo stanowi sumę powyższych;
• w których więcej niż 75% użytków rolnych stanowi TUZ lub jest wykorzystywanych do produkcji traw czy innych zielnych roślin pastewnych albo stanowi sumę powyższych.
• uznaje się, że gospodarstwa, które są prowadzone metodami ekologicznymi zgodnie z rozporządzeniem (UE) nr 2018/848 i posiadają certyfikat, tę normę spełniają.

Uwaga! W 2023 roku rolnicy posiadający gospodarstwa rolne powyżej 10 ha gruntów ornych nie muszą stosować zmianowania upraw oraz dywersyfikacji upraw na gruntach ornych ze względu na konieczność zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego w obliczu wojny w Ukrainie. Zgodnie z przepisami unijnymi zostały wprowadzone tymczasowe odstępstwa dotyczące nakazu zmianowania i zakazu produkcji na ugorach.

Norma GAEC 8

Utrzymanie elementów i obszarów nieprodukcyjnych
Norma realizowana w dużym zakresie przez rolników w wymogach zazielenienia.

Z wdrażania normy wyłączone są gospodarstwa o powierzchni do 10 ha gruntów ornych (GO) oraz te, w których:

• więcej niż 75% GO jest wykorzystywanych do produkcji traw lub innych zielnych roślin pastewnych, uprawy roślin strączkowych lub ugorowanych;
• więcej niż 75% użytków rolnych (UR) stanowi TUZ lub jest wykorzystywanych do produkcji traw lub innych zielnych roślin pastewnych.

Rolnicy posiadający grunty orne o powierzchni powyżej 10 ha gruntów ornych w gospodarstwie zobowiązani są do:

• zachowania elementów krajobrazu; w ramach normy zachowaniu w gospodarstwie podlegają następujące elementy krajobrazu: drzewa będące pomnikami przyrody, oczka wodne o powierzchni mniejszej niż 100 m2 oraz rowy o szerokości nieprzekraczającej 2 m.
• nieprzycinania żywopłotów i drzew podczas okresu lęgowego ptaków oraz okresu wychowu młodych; zakaz przycinania drzew i żywopłotów (z wyłączeniem wierzb, drzew owocowych i zagajników o krótkiej rotacji) obowiązuje od 15 kwietnia do dnia 31 lipca.

Minimalny udział powierzchni GO wykorzystany na obiekty/obszary nieprodukcyjne lub międzyplony albo uprawy wiążące azot, uprawiane bez środków ochrony roślin (ŚOR)
minimum 4% GO na obiekty lub obszary nieprodukcyjne
lub
co najmniej 7%, w przypadku jeśli do wypełnienia normy wykorzystywane są międzyplony lub rośliny wiążące azot, uprawiane bez ŚOR, z tego co najmniej 3% powierzchni GO stanowią obszary nieprodukcyjne lub grunty ugorowane.

Jeśli rolnik podejmie w ramach ekoschematów zobowiązanie dotyczące przeznaczenia co najmniej 7% gruntów ornych w gospodarstwie na obiekty lub obszary nieprodukcyjne, to minimalny udział gruntów ornych w gospodarstwie na obszary i obiekty nieprodukcyjne w ramach normy DKR 8 zostaje obniżony do 3%.

Do wyliczenia procentu GO stosuje się specjalne przeliczniki.
W roku 2023 Polska skorzystała z możliwości uchylenia się od obowiązku ugorowania gruntów w ramach tej normy – można więc prowadzić produkcję z wyjątkiem kukurydzy, soi i zagajników o krótkim okresie rotacji, czyli obszarów obsadzonych wierzbą, brzozą lub topolą czarną. Należy pamiętać, że odstępstwo to odnosi się tylko do części tej normy, tj. obowiązku:

• minimalnego udziału co najmniej 4% gruntów ornych na poziomie gospodarstwa przeznaczonych na obszary i elementy nieprodukcyjne, w tym grunty ugorowane

lub

• minimalnego udziału co najmniej 7% gruntów ornych na poziomie gospodarstwa przeznaczonych na obszary i elementy nieprodukcyjne, w tym grunty ugorowane oraz międzyplony lub uprawy wiążące azot, uprawiane bez stosowania środków ochrony roślin, z czego 3% stanowią obszary i elementy nieprodukcyjne, w tym grunty ugorowane.

Obiektami nieprodukcyjnymi służącymi do realizacji ww. obowiązku są następujące elementy:

• elementy krajobrazu objęte obowiązkiem zachowania w ramach normy DKR 8;
• grunty ugorowane, w tym ugory z roślinami miododajnymi, bez stosowania środków ochrony roślin;
• żywopłoty, pasy zadrzewione, zadrzewienia liniowe;
• pojedyncze drzewa;
• rowy;
• zagajniki śródpolne;
• oczka wodne;
• miedze śródpolne i strefy buforowe, w tym strefy buforowe objęte normą DKR 4;
• pasy gruntów kwalifikujące się do płatności wzdłuż obrzeży lasu (bez produkcji) bez stosowania środków ochrony roślin.

Wymienione wyżej praktyki są ważnym elementem polityki zrównoważonego rozwoju. Bezpośrednio chronią siedliska przyrodnicze, korytarze ekologiczne, a dzięki temu wpływają na zwiększenie różnorodności gatunkowej roślin i zwierząt.

Norma GAEC 9

Zakaz przekształcania lub zaorywania TUZ wyznaczonych jako cenne na obszarach Natura 2000
Rolnikom nie wolno przekształcać lub zaorywać wyznaczonych cennych trwałych użytków zielonych położonych na obszarach Natura 2000. Norma ta jest znana rolnikom przestrzegającym zazielenienia. Dotyczy trwałych użytków zielonych, dla których w planach zadań ochronnych albo w planach ochrony określono działania ochronne dla siedlisk przyrodniczych, gatunków roślin i zwierząt oraz ich siedlisk w ramach Natura 2000. 

W następnym artykule przybliżymy wymagania związane z obowiązkami rolnika w zakresie przestrzegania zasad zarządzania (SMR).