Krowy ze średniowiecznym rodowodem

Bydło będące protoplastą rasy polskiej czerwono-białej przywędrowało na tereny Polski w średniowieczu. Wyjściowo była to tzw. rasa nizinna graniasta, która z czasem nabierała cech bydła czerwono-białego. Krowy były utrzymywane głównie w Europie Zachodniej. Pierwsze wzmianki o utrzymywaniu zwierząt tej barwnej odmiany pochodzą z XIII wieku, z czasem zaczęto je chować na terenach nizinnych całego kontynentu. Do Polski, wraz z osadnictwem holenderskim, rasa ta została sprowadzona przede wszystkim z terenów wschodniej Fryzji, Nadrenii oraz Westfalii w przeważającej części na tereny ujścia Wisły i Noteci. Sukcesywnie rozszerzał się obszar jej występowania.

tekst i zdjęcia dr inż. Anna Majewska, Instytut Zootechniki PIB w Balicach, Zakład Hodowli Bydła

Na obecnym terytorium Polski hodowla bydła czerwono‑białego prowadzona jest od ponad 100 lat. Obszarem, na którym rasa dominowała, był Dolny Śląsk i Opolszczyzna. Z czasem popularność tych krów sprawiła, że rozprzestrzeniały się na terytorium całej południowej Polski, szczególnie na Małopolskę i część Podkarpacia. Działania wojenne, prowadzone w czasie II wojny światowej na terenie Polski, doprowadziły do drastycznego spadku populacji bydła, również czerwono-białego. Po długich latach i odzyskaniu ziem zachodnich, gdzie hodowano te krowy w dużej liczebności, populacja zaczęła się powoli odbudowywać. Obecnie najwięcej sztuk tej rasy utrzymuje się w województwie małopolskim.

Zdolności adaptacyjne oraz długie lata chowu, a później świadoma selekcja osób utrzymujących krowy polskie czerwono-białe, w latach 50. ubiegłego wieku sprawiły, że uzyskano zwierzęta charakteryzujące się dobrym umięśnieniem i zadowalającą wydajnością mleczną. W tamtych czasach praca hodowlana zmierzała do tego, aby uzyskać zwierzęta o mocnej budowie, grubej kości, dobrym umięśnieniu, uśrednionym kalibrze i korzystnej wydajności mlecznej. Sztuki musiały być odporne na trudne, często górskie warunki środowiskowe. Selekcjonowano krowy niewybredne, z dobrą lokomocją i optymalnym wykorzystaniem paszy – szczególnie zielonek, siana i roślin okopowych. W latach 70. XX wieku zaczęto sprowadzać buhaje m.in. ze Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Rozpoczął się proces holsztynizacji rodzimych ras bydła. Kojarzenia te miały na celu poprawę cech budowy oraz zwiększenie produkcji mlecznej. Dążono do uzyskania zwierząt o harmonijnej budowie, optymalnej strukturze wymienia i dobrej płodności. W kolejnych latach sprowadzano nasienie z Francji, Niemiec, Holandii i Kanady. Głównie w ośrodkach hodowli zarodowej oraz w gospodarstwach państwowych decydowano się na krzyżowanie wypierające z rasą holsztyńsko-fryzyjską. Słaba koniunktura na mięso wołowe, szczególnie w latach 90. ubiegłego wieku, spowodowała, że większość hodowców rozwijała swoje gospodarstwa w kierunku produkcji mleka. Zwierzęta stopniowo traciły zdolności opasowe oraz cechy związane z dobrym umięśnieniem na rzecz wysokiej wydajności mlecznej, budowy wymienia i wyrostowości.

Po pewnym czasie zorientowano się, że w warunkach klimatycznych południowej Polski najbardziej opłacalny i najzdrowszy jest jednak dwukierunkowy typ bydła użytkowy mleczno-mięsny. Część hodowców nadal używała nasienia z niskimi dolewami HF-a. Inni odchowywali czerwono-białe buhajki we własnych stadach do krycia naturalnego, które fenotypowo wykazywały cechy łączące użytkowość mleczną i mięsną. Jeszcze inni kojarzyli swoje sztuki z rasą simentalską lub montbeliarde w celu zachowania dwukierunkowego typu użytkowania.

Na wniosek hodowców rozpoczęto prowadzenie programu hodowlanego dla bydła czerwono-białego. Wybierano z całej populacji bydła (silnie przekrzyżowanego z innymi rasami) zwierzęta, które posiadały cechy charakterystyczne dla starego typu bydła. W 2006 roku podjęto decyzję o otwarciu księgi – rasę nazwano polską czerwono-białą i oznaczono symbolem ZR. Program odtworzenia rasy okazał się trudny do zrealizowania. W 2007 roku wprowadzono program ochrony zasobów genetycznych. Ze względu na duże dolewy rasy holsztyńsko-fryzyjskiej i innych ras w pierwszych latach obowiązywania programu wybierano zwierzęta na podstawie zgodności z opracowanym wzorcem rasowym. Z biegiem czasu rosła liczba zwierząt ze znanym i udokumentowanym pochodzeniem. W kolejnych latach udało się uzyskać do inseminacji buhaje, które mogły być wykorzystywane do kojarzeń w chronionej populacji bydła rasy polskiej czerwono-białej.

Obecnie jako bydło zgodne ze wzorcem rasowym określa się zwierzęta z proporcjonalną budową ciała i harmonijnym wyglądem.

Szczegółowe wymagania dla rasy czerwono-białej:

• Tułów wpisany w kształt prostokąta, profile mięśni dobrze zaznaczone, jednocześnie z widocznymi cechami mlecznymi, szczególnie u krów.
• Żebra widoczne, szeroko rozstawione i dobrze wysklepione.
• Skóra średniej grubości, sierść błyszcząca i jedwabista.
• Buhajki wykazujące cechy męskie oraz wigor, wyraźnie zaznaczone drugorzędne cechy płciowe.
• Umaszczenie czerwono-białe i niejednolite.
• Głowa i szyja średniej wielkości, cięższa, z wyraźnym umięśnieniem; u buhajów dopuszcza się mocną głowę.
• Pysk szeroki, szyja średniej długości, dobrze umięśniona; u buhaja wymagany wyraźnie zaznaczony fałd skórny na linii gardło – podgardle – mostek.
• Barki dobrze przylegające do zauważalnie umięśnionych łopatek, wyrostki grzbietowe kręgosłupa lekko wystające ponad łopatki.
• Grzbiet z wyraźnie zaznaczonym umięśnieniem.
• Lędźwie szerokie, klatka piersiowa głęboka i szeroka.
• Kości żeber zaokrąglone i długie.
• Zad długi, szeroki, dobrze umięśniony, lekko spadzisty.
• Nasada ogona prosta, profile mięśni wypukłe.
• Dobra lokomocja (dlatego nogi powinny być ustawione równolegle i szeroko), silne kości i wyraziste stawy, lekko skątowane.
• Piętka wysoka i lekko rozwarta racica.
• Wymię pojemne, dobrze związane z powłokami brzusznymi, lekko wysunięte do przodu, szerokie, o cienkiej, delikatnej skórze, z lekkim owłosieniem.
• Zawieszenie tylne wymienia wysokie, ćwiartki równomiernie rozwinięte, z centralnie rozmieszczonymi strzykami.
• Budowa wymienia gruczołowa, bez dodatkowych strzyków, przystrzyków i międzystrzyków.
• Optymalny wzrost mierzony w krzyżu: 127–133 cm dla krowy pierwiastki, 134–138 dla krowy starszej, 133–142 cm dla dorosłego buhaja.

Celem programu hodowlanego dla bydła rasy polskiej czerwono-białej jest odtworzenie i zachowanie populacji krów rasy polskiej czerwono-białej w typie kombinowanym (mięsno‑mlecznym), przydatnych do użytkowania i utrzymania w rejonie południowym Polski, charakteryzujących się cechami typowymi dla populacji autochtonicznych, takimi jak: doskonałe przystosowanie do trudnych warunków środowiskowych, duża odporność i zdrowotność, długowieczność i niewybredność w doborze pasz. Program hodowlany dla bydła rasy polskiej czerwono-białej realizowany jest w kilku etapach i zakłada zachowanie w typie i budowie zwierząt proporcji cech mlecznych i mięsnych w stosunku 50:50 powiązanej z eliminacją niepożądanego genotypu holsztyńsko-fryzyjskiego. Obecnie dopuszcza się możliwość kojarzenia samic wyłącznie z buhajami, które posiadają nie więcej niż 25% udziału genotypu rasy PHF. Prowadzone prace hodowlane będą zmierzały w kierunku poprawy budowy wymienia, utrzymania odpowiedniej wyrostowości zwierząt oraz poprawy produkcyjności krów z zachowaniem dotychczasowej jakości i składu mleka: zawartości i wydajności tłuszczu, białka i laktozy w mleku, zawartości suchej masy, a także określenia zawartości mocznika w mleku, dobrego umięśnienia oraz cech funkcjonalnych, takich jak: płodność (wiek pierwszego wycielenia, długość okresów międzyciążowych i międzywycieleniowych, rodzaj porodu i żywotność urodzonego cielęcia), zdrowotność wymienia (liczba komórek somatycznych), długowieczność, szybkość oddawania mleka i zachowanie się zwierząt podczas doju, a także innych cech, które mają znaczący wpływ na zmniejszenie kosztów produkcji, w tym cech typu i budowy zwierząt. Program hodowlany dla rasy polskiej czerwono-białej zakłada, że do 2030 roku liczebność populacji bydła polskiego czerwono-białego, w której udział genotypów rasy polskiej holsztyńsko-fryzyjskiej nie będzie przekraczał 37,5%, będzie wystarczająca i stabilna, żeby uznać, że okres odtworzenia rasy polskiej czerwono-białej został zakończony. Zakłada się, że do tego czasu uda się wyhodować wystarczającą liczbę buhajów przeznaczonych do rozrodu wpisanych do sekcji głównej księgi, które poprzez wykorzystanie w sztucznym unasiennianiu oraz rozrodzie naturalnym zapewnią hodowcom uczestniczącym w realizacji programu hodowlanego dla rasy polskiej czerwono-białej swobodny dobór zwierząt do kojarzeń, bez obawy wzrostu spokrewnienia w populacji.

Przeciętna liczba krów rasy polskiej czerwono-białej w 2022 roku w stadach objętych oceną wartości użytkowej wynosiła 3727 sztuk. Średnia wydajności stad, w których utrzymywane są krowy rasy ZR, waha się w granicach 4000–7500 kg mleka za laktację. W dużej mierze zależy ona od żywienia i warunków środowiskowych. W programie hodowlanym dla rasy polskiej czerwono-białej w 2022 roku uczestniczyły 322 stada.

Produkty pochodzące od bydła rasy polskiej czerwono-białej charakteryzują się wysoką wartością kulinarną. Mleko zawiera wysoki poziom suchej masy oraz odpowiedni skład chemiczny, co pozwala na wydajną produkcję serów twarogowych, podpuszczkowych i długodojrzewających. Mięso posiada marmurkową strukturę i jest cenione przez wielu kucharzy i restauratorów, nadaje się do produkcji wysokiej jakości wędlin oraz steków. Od tego roku hodowcy przetwarzający produkty pochodzące od rasy ZR mogą starać się o certyfikację znakiem Rasa Rodzima, co znacznie ułatwia obrót i handel produktami, a konsumentom gwarantuje zakupienie produktu najwyższej jakości.  