Program selekcji bydła rasy polskiej holsztyńsko‑fryzyjskiej – wyniki selekcji buhajów należących do polskich firm inseminacyjnych
Wyniki produkcyjne osiągnięte w ostatnich latach przez polską populację bydła mlecznego są na bardzo wysokim poziomie i stawiają nas w gronie czołowych producentów mleka w Europie i na świecie.
dr Tomasz Krychowski, dr Agnieszka Nowosielska
W Polsce pogłowie krów mlecznych w 2022 roku liczyło 2,037 mln sztuk, z czego ponad 90% to krowy rasy polskiej holsztyńsko-fryzyjskiej odmian czarno-białej i czerwono-białej. W minionym roku pod kontrolą użytkowości mlecznej było 686 081 krów rasy PHF odmiany czarno-białej i 29 008 odmiany czerwono-białej, których produkcyjność wynosiła odpowiednio: dla pierwszej grupy 9315 kg mleka z 4,05% tłuszczu i 3,41% białka, a dla drugiej 8276 kg mleka z 4,17% tłuszczu i 3,44% białka (tab. 1). Jest to olbrzymi wzrost produkcji od przeciętnej krowy ocenianej w okresie ostatnich 12 lat, który wyniósł dla odmiany czarno-białej 2335 kg mleka, co stanowi średni roczny wzrost o 195 kg (6980 kg w 2010 roku do 9315 kg w 2022 roku). Liczebność polskiej populacji bydła rasy HF i osiągnięte wyniki produkcyjne stawiają Polskę w elitarnej czołówce krajów europejskich.
Tak duży wzrost produkcji mlecznej został osiągnięty poprzez poprawę środowiska, a szczególnie optymalizacji żywienia i dobrostanu, ale również dzięki postępowi genetycznemu zarówno na ścieżce męskiej (selekcja buhajów), jak i na ścieżce żeńskiej (selekcja samic).
W artykule tym analizujemy wyniki selekcji buhajów, których właścicielami są cztery spółki inseminacyjne. Buhaje te, poprzez ich wykorzystanie w inseminacji samic, w dużej mierze wpłynęły na wartość hodowlaną i wyniki uzyskane w kontroli użytkowości mlecznej polskiej populacji krów rasy PHF. Buhajki urodziły się głównie w efekcie kojarzeń samic wytypowanych na matki buhajów z ojcami buhajów, według założeń programu hodowlanego określonego przez PFHBiPM i zatwierdzonego przez MRiRW.
Analiza obejmuje:
- ocenę zmian na przestrzeni ostatnich kilku lat w subpopulacji wycenionych buhajów należących do spółek inseminacyjnych;
- porównanie grupy polskich buhajów na tle buhajów z innych krajów;
- zaprezentowanie najlepszych polskich hodowli.
Krajowe spółki inseminacyjne: Małopolskie Centrum Biotechniki w Krasnem, Stacja Hodowli i Unasieniania Zwierząt w Bydgoszczy, Mazowieckie Centrum Hodowli i Rozrodu Zwierząt w Łowiczu i Wielkopolskie Centrum Hodowli i Rozrodu Zwierząt w Tulcach, w sezonie oceny 2022/3 miały zgłoszone do oficjalnej oceny 282 buhaje urodzone w latach 2017–2022, których średnia wartość hodowlana wynosiła 143 jednostki indeksu PF i 2049 zł IE. Krajowe spółki inseminacyjne, realizujące polski program hodowlany, co roku wprowadzają do publikacji oceny wartości hodowlanej w sumie ok. 60 nowych samców ocenionych genomowo. W ocenie 2022/3 63% stanowiły buhaje urodzone w Polsce, a 37% buhaje urodzone w krajach europejskich, takich jak: Niemcy, Francja, Holandia i w mniejszym stopniu Dania, Hiszpania i Włochy (rys. 1). Proporcje w liczbie buhajów zakupionych od polskich hodowców i z importu stopniowo zmieniają się na korzyść drugiej grupy. W 2017 roku w wycenie wartości hodowlanej polskie buhaje genomowe należące do krajowych spółek inseminacyjnych stanowiły 74%, a w 2022 roku – 63%.
Analizując ewolucję średniej wartości hodowlanej buhajów, należy podkreślić bardzo pozytywny postęp dla głównego indeksu selekcyjnego PF (Produkcja i Funkcjonalność; rys. 2). Różnica między buhajami urodzonymi w 2013 roku w stosunku do urodzonych w 2021 roku wynosi 40 jednostek tego indeksu. Rozpatrując trendy genetyczne dla poszczególnych składowych indeksu PF, największy postęp zauważalny jest dla cech produkcyjnych, co jest zrozumiałe, gdyż stanowią one aż 40% indeksu PF. Nieco mniejsze, pozytywne zmiany zauważalne są dla cech pokroju i zawartości komórek somatycznych. Z kolei postęp genetyczny dla cech płodności jest niewielki, a dla długowieczności bardzo niestabilny.
Selekcja genomowa, zgodnie z przewidywaniami, wpłynęła na znaczne przyspieszenie postępu genetycznego. Należy po raz kolejny podkreślić, że użytkowanie buhajów genomowych było możliwe w Polsce dopiero od 2014 roku, czyli cztery lata później niż w innych krajach Europy.
Wzrost postępu genetycznego w subpopulacji polskich buhajów jest dużo większy niż w populacji wszystkich buhajów z oceną GMACE (rys. 3). W latach 2010–2014 wartość hodowlana polskich buhajów powiększała się bardzo nieznacznie (+9 jednostek PF), w przeciwieństwie do okresu 2016–2021, gdzie wzrost był na poziomie +27 jednostek indeksu PF.
Polskie buhaje w międzynarodowej ocenie GMACE na przestrzeni ostatnich siedmiu lat znacznie poprawiły swoją lokatę: z 13. w 2015 roku na 5. w 2022 roku (rys. 4). Podczas tego okresu zmniejszyła się również różnica w wartości hodowlanej pomiędzy polskimi buhajami a wszystkimi w ocenie GMACE (z 4 pkt do 0 pkt), a także pomiędzy polskimi buhajami a buhajami z najwyższą wartością hodowlaną pochodzącymi z danego kraju (z 10 pkt do 4 pkt). Aktualnie, niezmiennie od kilku sezonów, najwyższy indeks gPF mają buhaje pochodzące z niemieckich hodowli, jednak polskie buhaje coraz bardziej im dorównują.
Rysunek 5 obrazuje średnie i najwyższe indeksy gPF w ocenie 2022/3 w subpopulacji 100 najwyżej wycenionych buhajów, sklasyfikowanych według polskiego indeksu selekcyjnego, z wybranych krajów posiadających najliczniejszą grupę buhajów w ocenie GMACE. Najlepsze wyniki mają buhaje niemieckie, przeciętnie ich indeks gPF wynosi 155 jednostek.
OCE – Nowa Zelandia i Australia
DEU – Niemcy, Austria, Szwajcaria
Bardzo interesujące jest porównanie wartości hodowlanej buhajów inseminacyjnych urodzonych w Polsce w stosunku do buhajów importowanych do Polski przez spółki inseminacyjne w celu wykorzystania w realizacji programu hodowlanego. W tym celu przeanalizujemy 100 najwyżej wycenionych buhajów według indeksu Produkcja i Funkcjonalność należących do krajowych spółek inseminacyjnych (rys. 6). W analizie porównano top 100 buhajów w 2017 roku w stosunku do 2022 roku. Analiza pokazuje, że w grupie 100 najlepszych buhajów należących do krajowych spółek inseminacyjnych na przestrzeni pięciu lat zwiększyła się liczba buhajów urodzonych w Polsce – z 42 w ocenie 2017/3 do 57 w ocenie 2022/3. Jest to bardzo pozytywny kierunek. W ocenie 2022/3 średni Indeks Ekonomiczny polskich buhajów (2562 zł) był wyższy od średniego indeksu wszystkich buhajów importowanych przez spółki (2530 zł) – tab. 2.
Hodowcy, realizując kojarzenia w swoich stadach, zwracają szczególną uwagę na wartość hodowlaną najlepiej wycenionych buhajów – top 10 wyceny. Dlatego warto porównać wartość hodowlaną 10 najlepszych buhajów urodzonych w Polsce z wartością hodowlaną top 10 wszystkich buhajów inseminacyjnych wpisanych do polskich ksiąg hodowlanych (tab. 3). Zestawienie to pokazuje, że średni IE polskich buhajów top 10 (2845 zł) jest porównywalny do średniego IE wszystkich buhajów top 10 (2848 zł), gdzie 8 buhajów pochodzi z importu. Indeks PF 10 polskich buhajów jest niższy od indeksu PF wszystkich buhajów, ale tylko o 4 jednostki.
Produkcja buhajków na potrzeby firm inseminacyjnych realizowana jest najczęściej w ramach umowy pomiędzy tymi firmami i hodowcami. Firmy inseminacyjne proponują hodowcy kojarzenia zgenotypowanych kandydatek na matki buhajów, którymi są głównie najbardziej wartościowe genetycznie jałówki, z odpowiednimi ojcami buhajów, wybranymi z populacji światowej najlepiej ocenionych rozpłodników. Wartość genetyczna matek buhajów ma olbrzymie znaczenie, bo to one dają różnicę pomiędzy półbraćmi po takim samym ojcu, który może być użytkowany przez wiele firm inseminacyjnych. Najcenniejsze genetycznie matki buhajów są wynikiem długoletniej pracy hodowlanej, która jest realizowana w stadzie z wielką pasją przez zamiłowanych do tego hodowców. Wykorzystują oni wszystkie narzędzia hodowlane, jakie mają do dyspozycji, tj. genotypowanie, programy do kojarzeń, embriotransfery, nasienie seksowane, analizy raportów z wartościami hodowlanymi, ocenę pokroju, doradztwo specjalistów z zakresu genetyki.
W tabeli 4 przedstawiona została lista hodowców, którzy wyprodukowali buhajki rasy PHF użytkowane w inseminacji w Polsce. Są to buhaje, które były w oficjalnej ocenie wartości hodowlanej sezonu 2022/3 i urodziły się w ciągu ostatnich pięciu lat. Dla grupy buhajów w ramach każdej odmiany obliczono średnią wartość indeksu PF i IE, a także oznaczono je kolorami w odniesieniu do zakresów wartości indeksów buhajów dostępnych w sezonie grudniowym (2022.3). Poszczególne kolory odnoszą się do pięciu grup buhajów, wśród których grupa o najniższych wartościach indeksu oznaczona jest na czerwono, a o najwyższych – na zielono. Ranking uzupełniono informacjami dotyczącymi najlepszego wyhodowanego buhaja pod względem każdego z indeksów.
W wycenie 2022/3 buhajki urodzone w ciągu ostatnich pięciu lat w liczbie 186 szt. pochodziły od 44 polskich hodowców. Danko HR posiada najwięcej buhajków inseminacyjnych, bo aż 28 szt. Z kolei najwięcej buhajów (17), których średnia wartość hodowlana znajduje się w grupie o najwyższych wartościach indeksów, ma HZZ Żołędnica sp. z o.o. Z hodowców indywidualnych najwięcej wycenionych buhajów ma pan Ryszard Bober. Na szczególną uwagę zasługuje Gospodarstwo Rolne pani Bożeny Janowskiej, które reprezentuje hodowców indywidualnych, gdzie wyhodowano 5 buhajków znajdujących się w grupie z najwyższymi średnimi indeksami PF i IE, a także najlepszego polskiego buhaja w wycenie 2022/3 – jest nim BJ CEZAR.
Hodowcy, których buhaje trafiły do inseminacji, mają największy udział w realizowaniu polskiego programu hodowlanego dla bydła rasy polskiej holsztyńsko-fryzyjskiej. Wyhodowanie buhajów, które znajdują się na listach rankingowych wyceny wartości hodowlanej, to najwyższa miara sukcesu hodowlanego.
Podsumowanie
Analiza wyników ścieżki męskiej polskiego programu hodowlanego dla bydła rasy PHF pokazuje, że wykorzystanie selekcji genomowej znacznie przyspieszyło postęp genetyczny. Poprawa wartości hodowlanej jest dużo szybsza w subpopulacji polskich buhajów w porównaniu do wszystkich buhajów znajdujących się w ocenie GMACE. Buhaje urodzone w Polsce coraz liczniej zajmują czołowe miejsca list rankingowych, a ich wartość hodowlana nie odbiega od wartości hodowlanej buhajów pochodzących z importu. W Polsce mamy 44 czołowe hodowle, które mogą poszczycić się sukcesem hodowlanym w postaci buhajów inseminacyjnych. Analiza ta pozwala patrzeć optymistycznie na przyszłe wyniki polskiego programu selekcyjnego, tak ważnego dla polskiej hodowli bydła mlecznego.
