Historia i realizacja programu ochrony rasy polskiej czerwono-białej

Bydło graniaste o czerwono-białym umaszczeniu znane jest w Europie Zachodniej od XIII wieku. Do XVII wieku było szeroko rozpowszechnione w nizinnych rejonach Europy. Od XVIII wieku z kolei podlegało stopniowemu wypieraniu przez bydło o czarno-białym umaszczeniu, które już wtedy charakteryzowało się nieco większą mlecznością. Na tereny wchodzące w skład Polski, w rejon Dolnego Śląska i Opolszczyzny, bydło czerwono-białe zostało sprowadzone z terenów Westfalii, Nadrenii i Wschodniej Fryzji ponad 110 lat temu. Z czasem zyskiwało również popularność wśród hodowców z Małopolski i obecnie zdecydowana większość stad bydła polskiego czerwono-białego zlokalizowana jest właśnie w Małopolsce.

tekst: Dr Ewa Sosin, Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Zakład Żywienia Zwierząt i Paszoznawstwa; Zespół Koordynacyjny ds. Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt

Rys historyczny

Przed drugą wojną światową stan pogłowia bydła czerwono-białego był bardzo niski, gdyż stanowiły go tylko nieliczne stada znajdujące się w powiecie bielskim i cieszyńskim. Sytuacja zmieniła się dopiero po 1945 roku, po odzyskaniu ziem zachodnich, gdzie występowały stosunkowo liczne stada bydła nizinnego czerwono-białego. Pod względem budowy bydło to w tym okresie było bardzo zróżnicowane i dopiero prowadzony od lat 50. XX wieku program doskonalenia tej rasy pozwolił ujednolicić typ budowy, który wówczas, w zależności od rejonu występowania, był kombinowany z przewagą cech mięsnych lub mlecznych. Do głównych założeń tego programu hodowlanego należało uzyskanie zwierząt o bardzo dobrym umięśnieniu i zadowalającej wydajności, na poziomie ok. 4000 kg mleka za laktację. W celu poprawy umięśnienia zwierząt oraz wydajności mlecznej sięgnięto po nasienie buhajów czerwono-białych pochodzące z Holandii i Niemiec. Z kolei od lat 70. XX wieku w Polsce, podobnie jak w wielu innych krajach Europy, rozpoczęło się na szeroką skalę krzyżowanie bydła nizinnego wysokowydajnym, typowo mlecznym bydłem holsztyńsko-fryzyjskim (HF). Właściwie aż do lat 90. XX wieku, mimo różnych obostrzeń, braku dostępności nasienia buhajów w typie kombinowanym, udało się utrzymać stosunkowo niski udział krwi HF. W okresie późniejszym udział krów krzyżowanych buhajami HF zaczął gwałtownie wzrastać, stymulowany dodatkowo wysoką opłacalnością produkcji mleka i dążeniem hodowców do maksymalizacji produkcji.

Część hodowców jednak nie była zainteresowana przejściem na typ jednostronnie mleczny i w dalszym ciągu poszukiwali oni nasienia buhajów czerwono-białych w typie kombinowanym lub sięgali po nasienie buhajów rasy simentalskiej. Niektórzy z nich decydowali się czasem na krycie naturalne buhajkami własnej hodowli. Niewątpliwie upór tych hodowców w znacznym stopniu przyczynił się do utrzymania szczątkowej populacji krów czerwono-białych w typie dwustronnie użytkowym, a później do ochrony tej rasy. W 2006 roku utworzono księgi hodowlane dla rasy polskiej czerwono-białej, oznaczonej jako ZR, natomiast 26 lipca 2007 roku wprowadzono program ochrony tej rasy.

Program ochrony – realizacja

Wprowadzenie programu ochrony miało na celu zachowanie rasy w starym typie, charakteryzującej się świetnym przystosowaniem do trudnych warunków środowiskowych, dużą odpornością i zdrowotnością, długowiecznością oraz niewybrednością, a także jej dobrym wykorzystaniem. Cechy takie szczególnie cenione były przez hodowców, którzy gospodarowali w trudniejszych warunkach środowiskowych, a więc w rejonach podgórskich i górzystych. Program ochrony opracowany dla rasy polskiej czerwono-białej przewidywał stopniowe obniżanie udziału krwi rasy holsztyńsko-fryzyjskiej dla krów, które posiadały udokumentowane pochodzenie. W przypadku znanego pochodzenia zwierzęta typowane do programu nie mogły w rodowodzie posiadać udziału krwi bydła HF większego niż 50%. W kolejnych latach obniżano dolew krwi HF. I tak do 2012 roku dolew HF wynosił do 37,5%, a od 2013 roku kwalifikacja zakładała dla nowych krów, przyjmowanych do programu ochrony, dolew do 25%. Co więcej, krowy przyjmowane do programu nie mogły pochodzić po buhajach zagranicznych, a także po czysto rasowych buhajach holsztyńsko-fryzyjskich (Program ochrony…, 2007). W pierwszych latach funkcjonowania programu założono, że mogą w nim uczestniczyć również zwierzęta o nieznanym pochodzeniu, dla których przeprowadzano ocenę zgodności, z opracowanym na potrzeby realizacji programu ochrony wzorcem rasowym. Zgodnie z założeniami programu stopniowo obniżano udział krwi HF u krów objętych programem ochrony, choć z uwagi na silne przekrzyżowanie krów rasą holsztyńsko-fryzyjską oraz niewielką liczbę buhajów czysto rasowych lub z niskim dolewem HF nie było to łatwe. Na początku realizacji programu populacja objęta ochroną stanowiła 1715 krów utrzymywanych w 276 stadach zlokalizowanych głównie w województwach: małopolskim, dolnośląskim, opolskim, a także podkarpackim. Nieliczne stada utrzymywane były poza tymi województwami. W województwie dolnośląskim oraz opolskim utrzymywane były najczęściej krowy o znanym pochodzeniu, natomiast w Małopolsce większość zwierząt nie posiadała udokumentowanego pochodzenia. W województwie dolnośląskim oraz opolskim funkcjonowały i funkcjonują do tej pory również hodowle zarodowe dla rasy polskiej czerwono-białej. Od początku programu ochrony niezwykle zasłużone dla dalszego rozwoju populacji chronionej były: Ośrodek Hodowli Zarodowej Przerzeczyn-Zdrój – Gospodarstwo Gilów, a także Stadnina Koni Prudnik, z których wywodzi się wiele matek buhajów.

Wiele buhajów dostępnych na listach oznaczonych jest symbolami PG lub SK, co wskazuje na ich pochodzenie właśnie ze wspomnianych powyżej hodowli.

Po kilkunastu latach działania programu blisko 90% krów ZR objętych programem ochrony charakteryzuje się niskim udziałem krwi HF, poniżej 25%. Obecnie bydło rasy polskiej czerwono-białej utrzymywane jest głównie w południowych regionach Polski, w zdecydowanej większości w województwie małopolskim, gdzie głównymi ośrodkami hodowli tej rasy są powiaty: gorlicki, nowosądecki, nowotarski i limanowski. W województwach opolskim oraz dolnośląskim utrzymało się zaledwie kilka stad rasy polskiej czerwono-białej, a większość hodowców albo zrezygnowała z hodowli bydła w ogóle na skutek braku następców, albo przeszła na hodowlę bydła holsztyńsko-fryzyjskiego. W 2022 roku liczba zwierząt objętych ochroną wynosiła 3727 krów utrzymywanych w 331 stadach. Początkowo większość stad była niewielka, z liczebnością oscylującą wokół programowego minimum (4 sztuki), obecnie średnia liczba zwierząt w stadach zachowawczych sukcesywnie wzrasta i wynosi ponad 11 sztuk. Zwiększenie liczebności zwierząt w stadach mogło się przyczynić do poprawy opłacalności, przy czym wciąż stosunkowo niewielka poprawa świadczy dalej o zachowaniu rodzinnego charakteru gospodarstw utrzymujących tę rasę zachowawczą.

Niewątpliwie działające w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 oraz Programu Rolno-Środowiskowo-Klimatycznego 2014–2020 pakiety dotyczące „zachowania zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie” umożliwiły zwiększenie liczebności populacji chronionych, gdyż pozwoliły na częściowe pokrycie kosztów utrzymania bydła ras lokalnych charakteryzujących się niższą produkcją w stosunku do ras wysokowydajnych. Podobne zadanie ma spełniać, wprowadzany od tego roku, Plan Strategiczny 2023–2027, w ramach którego hodowcy mogą uzyskać wsparcie nie tylko do krów, ale też do buhajów. Plan ten przewiduje płatność podstawową oraz płatność dodatkową do buhajów, w zależności od ich przeznaczenia. Hodowcy utrzymujący w swoich gospodarstwach buhaje do krycia naturalnego po spełnieniu określonych warunków – mogą się ubiegać o przyznanie płatności podstawowej, która jest tej samej wysokości co płatność do krów rasy zachowawczej. Z kolei hodowcy posiadający w stadzie matki buhajów, odchowujący buhajki przeznaczone do pobrania nasienia w stacji mogą ubiegać się nie tylko o płatność podstawową, ale także o płatność dodatkową po przekazaniu materiału od buhajka do Krajowego Banku Materiału Biologicznego (KBMB). Wprowadzone zmiany dotyczące uwzględnienia w płatności buhajów mają szczególną wartość dla programu ochrony rasy polskiej czerwono-białej, ponieważ to właśnie niewystarczająca liczba buhajów na początku programu skutkowała małą zmiennością genetyczną, natomiast ograniczony dostęp do nasienia buhajów tej rasy był jedną z głównych trudności w realizacji programu w ostatnich latach. Wprowadzone rozwiązanie przyczyni się także do budowania rezerwy genetycznej materiału od tej rasy w KBMB, co jest swoistego rodzaju polisą ubezpieczeniową, z której w przyszłości będą mogli skorzystać wszyscy hodowcy rasy polskiej czerwono-białej.

Hodowcy cenią rasę ZR za dużą odporność, wysoką zdrowotność, doskonałe przystosowanie, a także łatwość wycieleń (łatwe porody stanowią aż 95% wszystkich wycieleń), łagodny temperament, dzięki czemu ich utrzymanie jest łatwe i bezpieczne, oraz długowieczność, która przekłada się też na życiową produkcję mleka. Średnia wydajność za laktację krów rasy polskiej czerwono-białej wynosi 4200–4500 kg mleka, natomiast w przypadku bardziej intensywnego sposobu żywienia może wynosić nawet 7500–9500 kg. Większość krów tej rasy jest wypasana, co sprawia, że zarówno mleko, jak i mięso są bogate w niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny n-3, w tym kwas linolenowy LNA, kwas eikozapentaenowy EPA oraz dokozahesaenowy DHA. Charakteryzuje się również wysoką zawartością kwasu CLA, niezbędnego do utrzymania prawidłowej masy ciała oraz wykazującego właściwości antynowotworowe. Co więcej, mleko od krów ZR doskonale sprawdza się w przetwórstwie serowarskim, dzięki wysokiej zawartości kazeiny. Mięso pochodzące od buhajków rasy czerwono-białej jest kruche i szybko dojrzewa (długość dojrzewania wynosi do 7 dni), jego smak jest bardzo wyrazisty, a struktura delikatna. Mimo szeroko pojmowanej wysokiej jakości produktów pochodzących od tej rasy zachowawczej wciąż jakość nie ma przełożenia na uzyskiwane ze sprzedaży produktów dochody. Jest to wynikiem słabej rozpoznawalności produktów od rasy polskiej czerwono-białej. Mimo skupienia większości stad w czterech powiatach mleko od krów rasy polskiej czerwono-białej mieszane jest w mleczarniach z mlekiem zbiorczym, co uniemożliwia konsumentowi identyfikację produktu. Takie podejście sprawia, że na rynku bardzo trudno znaleźć produkt pochodzący od rasy polskiej czerwono-białej.

Odpowiedzią na identyfikację może być, wprowadzony od końca 2021 roku przez Instytut Zootechniki PIB, system certyfikacji Rasa Rodzima. Ma on na celu promocję produktu pochodzącego od ras rodzimych utrzymywanych w tradycyjnych systemach utrzymania i żywienia. Zadaniem systemu certyfikacji Rasa Rodzima jest również upowszechnienie i podniesienie świadomości społeczeństwa na temat roli i znaczenia ras rodzimych jako ważnej części naszego dziedzictwa narodowego. Uczestnik przystępujący do programu certyfikacji musi spełnić kilka warunków, takich jak na przykład: tradycyjny, powolny chów ras rodzimych na naturalnych paszach, zapewnienie odpowiedniego dobrostanu zwierząt, jakość i naturalność produktów, bez użycia do ich produkcji konserwantów i wypełniaczy. Znak jakości Rasa Rodzima opracowany został z myślą o konsumentach, którzy szukają produktu z gwarancją najwyższej jakości nie tylko pod względem wartości odżywczej, ale także jego wartości socjoetycznej. Identyfikacji produktu od rasy polskiej czerwono-białej służy także zachęcanie hodowców do przetwórstwa mleka we własnym zakresie. Takie umiejętności można było zdobyć w ubiegłym roku w ramach cyklu bezpłatnych warsztatów serowarskich organizowanych dla hodowców bydła przez Instytut Zootechniki PIB oraz Tarnowską Agencję Rozwoju Regionalnego w ramach Planu Działania Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020. Plan operacyjny na lata 2022–2023. W tym roku planowana jest kolejna edycja, a w niej cykl czterech warsztatów podstawowych oraz warsztatu dla uczestników poprzedniej edycji z programem zaawansowanym obejmującym produkcję serów dojrzewających.

Więcej informacji o chronionych rasach i programach ochrony dostępnych jest na stronie bioroznorodnosc.izoo.krakow.pl; informacje o systemie certyfikacji znajdą Państwo pod adresem ksb.izoo.krakow.pl. W przypadku zainteresowania szkoleniami i warsztatami prosimy o bezpośredni kontakt z koordynatorką programu ochrony ZR, dr inż. Ewą Sosin, tel. 666 081 297 ewa.sosin@iz.edu.pl.
Źródła:
• bydlo.bioroznorodnosc.izoo.krakow.pl/rasy/polska-czerwono-biala
(izoo.krakow.pl) dostęp z dnia 06.05.2023.
• Program ochrony zasobów genetycznych bydła polskiego czerwono-białego, 2007, 2023.
• PFHBiPM, 2023. Wyniki oceny za rok 2022.