Optymalizacja zużycia nawozów
Priorytetowym sektorem w oczach konsumenta jest rolnictwo, jako element gospodarki najbardziej wpływający na jakość i bezpieczeństwo żywności oraz na poziom zdrowia. Dobrostan czy ochrona środowiska stają się wyznacznikiem jakości produktów pochodzenia rolniczego, zarówno roślinnego, jak i zwierzęcego. Zanieczyszczenie środowiska i związane z tym zmiany klimatyczne są coraz bardziej odczuwalne. Wśród wielu źródeł mających wpływ na zachodzące procesy środowiskowe są metody produkcji żywności.
tekst: Aneta Neneman, Doradca ogólny PFHBiPM
Gospodarstwa w Unii Europejskiej, także w Polsce, podlegają wielu przepisom wynikającym z aktów prawnych regulujących ochronę wód, gleb i powietrza. Jednym z najważniejszych przepisów jest dyrektywa azotanowa – źródło szczegółowych regulacji funkcjonujących w rolnictwie, m.in. Programu działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu. Ustawa Prawo wodne i Ustawa o nawozach i nawożeniu spowodowały wprowadzenie w życie przywołanego powyżej programu.
Jesienne nawożenie pól, zwłaszcza obornikiem i gnojowicą, jest w trakcie. Nawozy – zarówno naturalne, jak i sztuczne – jako podstawowy środek produkcji rolnej stanowią jej znaczny koszt. Udział w kosztach produkcji roślinnej nawozów mineralnych jest niebagatelny i może sięgać ok. 20% wszystkich wydatków. Nawożenie jest jednym z podstawowych elementów wpływających na wysokość osiągniętych plonów. Różnica w zużyciu nawozów mineralnych i wapniowych w przeliczeniu na czysty składnik ogółem w ciągu ostatnich lat w Polsce waha się w granicach od 1771,3 tys. ton do 2076,6 tys. ton rocznie (dane GUS). Zastosowanie samych nawozów azotowych w czystym składniku mieści się w przedziale 67 do 80,7 kg/ha użytków rolnych. W ogólnym zużyciu nawozów mineralnych w czystym składniku azot stanowi przeszło 50%. Zbyt duży udział azotu w strukturze nawożenia może niekorzystnie wpływać na procesy produkcyjne i stanowi zagrożenie dla środowiska. Niebagatelne znaczenie ma również nawożenie pozostałymi głównymi składnikami mineralnymi, czyli fosforem, potasem oraz składnikami tzw. drugoplanowymi, takimi jak magnez, wapń czy siarka, i mikroelementami, a także ich wzajemnym stosunkiem ilościowym. Zalecany stosunek N:P:K w zrównoważonym nawożeniu dla upraw polowych powinien wynosić 1:0,5:0,98 (dr R. Gaj, Precyzyjne nawożenie roślin uprawnych). Klasyczne nawożenie oparte na wcześniej pobranych próbkach gleb mających określić jej zasobność i zapotrzebowanie na poszczególne składniki jest podstawą i wyjściem do optymalnego zastosowania nawozów na pola z uwzględnieniem wymogów poszczególnych roślin (przykład – tab. 1).
Przedstawione informacje pozwolą przygotować poprawny i pełny plan nawozowy dla gospodarstwa. Plany nawozowe, określenie warunków przechowywania nawozów naturalnych i kiszonek oraz postępowanie z odciekami, a także terminy, w których dozwolone jest rolnicze stosowanie nawozów oraz sposób obliczania rocznej dawki nawozów naturalnych zawierających nie więcej niż 170 kg N/ha
– są działaniami programu azotanowego obowiązującego od 2018 r.
Ze względu na rodzaj wymaganych dokumentów gospodarstwa umownie można podzielić na cztery kategorie:
- Gospodarstwa do 10 ha, posiadające do 10 DJP zwierząt – oczywiście obowiązuje przestrzeganie standardowych wymogów ujętych w dyrektywie. Należy jednak pamiętać, że jeśli rolnik nabywa nawóz naturalny np. od sąsiada, musi to robić wyłącznie na podstawie pisemnej umowy.
- Gospodarstwa posiadające powyżej 10 ha, 10 DJP zwierząt mają obowiązek:
– prowadzenia ewidencji stosowania nawozów zawierających azot – dokument ten musi uwzględniać między innymi informacje o dacie stosowania nawozu, rodzaju uprawy i jej powierzchni oraz przyjętej dawce;
– przestrzegania maksymalnych dawek azotu (oraz wykazania się stosownymi obliczeniami) – rolnik stosuje nawozy w takich dawkach, aby nie przekraczać maksymalnych ilości azotu działającego ze wszystkich źródeł podanych w tabeli 14 załącznika nr 9 do programu. Można także sporządzić plan nawożenia dla całego gospodarstwa – wtedy wymagane jest przestrzeganie dawek z planu, a nie maksymalnych. - Gospodarstwa posiadające powyżej 100 ha UR lub powyżej 50 ha upraw intensywnych albo powyżej 60 DJP zwierząt
– mają obowiązek prowadzenia ewidencji stosowania nawozów zawierających azot;
– są zobowiązane do posiadania opracowanego corocznie planu nawożenia azotem (zamiast przestrzegania maksymalnych dawek nawożenia). Plan nawożenia polega na obliczeniu możliwych do zastosowania nawozów mineralnych Nmin dla każdej działki rolnej. - Gospodarstwa posiadające powyżej 40 tys. stanowisk dla drobiu, chów albo hodowlę świń powyżej 2 tys. stanowisk dla sztuk o wadze ponad 30 kg lub 750 stanowisk dla macior – oprócz prowadzenia ewidencji mają obowiązek sporządzenia planu nawożenia wszystkimi makroskładnikami, opracowanego na podstawie wyników analizy gleby i zatwierdzonego w OSChR.
Rolnicy współpracujący z Polską Federacją Hodowców Bydła i Producentów Mleka w ramach OWUB mogą skorzystać z usługi przygotowania odpowiedniej dokumentacji dotyczącej nawożenia świadczonej przez doradców ogólnych.
Przenawożenie azotem to często popełniany błąd podczas stosowania nawozów, które mają wpłynąć na wzrost roślin. Zastosowana duża ilość azotu powoduje znaczny i szybki przyrost masy zielonej (wybujały wzrost) i pociemnienie liści, w efekcie uzyskujemy plon niższy i gorszej jakości. Rośliny przenawożone tym składnikiem są szczególnie podatne na porażenie przez patogeny, wykazują małą odporność na niekorzystne warunki środowiska. Wydłużeniu ulega również okres wegetacyjny. Potas stosowany w nadmiarze utrudnia pobieranie magnezu, gdyż oba te składniki konkurują ze sobą. Jest szybko wymywany – a stosuje się go przedwegetacyjnie.
Stosowanie nawozów mineralnych w nadmiarze prowadzi do zasolenia gleby, co z kolei powoduje zjawisko zabójczej dla roślin suszy fizjologicznej. Zaburzona zostaje wówczas równowaga stężeń między rośliną a roztworem glebowym. W prawidłowych warunkach woda przepływa samoczynnie, zgodnie z gradientem stężeń, z gleby do korzenia. Nadmiar soli zaburza ten proces, utrudniając roślinie pobieranie wody lub, w skrajnym przypadku, odwracając kierunek jej przepływu z rośliny do ziemi. Wówczas roślina ginie z powodu odwodnienia, pomimo dostatecznej zawartości wody w podłożu.
Nawozy naturalne – cenne, ale zarazem niebezpieczne – są najlepszym dostępnym i najbardziej efektywnym sposobem nawożenia. Zawierają kompletny zestaw składników nawozowych i prowadzą do zwiększenia zasobności gleby w substancję organiczną. Jednak nieumiejętne ich stosowanie, np. przenawożenie, jest najbardziej groźne dla wód. Nawozy naturalne należy rozprzestrzeniać wyłącznie przy użyciu sprawnych technicznie maszyn. Podczas tego procesu trzeba zwrócić uwagę na niechronione obszary wód gruntowych, lejki krasowe, zlewnie wodne czy zbiorniki i cieki wód powierzchniowych.
Poza klasycznymi sposobami nawożenia, z którymi mamy najczęściej do czynienia, istnieją precyzyjne formy aplikacji nawozów. W rolnictwie tradycyjnym wielkość dawki stosowanego nawozu jest ustalana dla całego pola. Z uwagi na duże przestrzenne zróżnicowanie warunków glebowych w skali działki rolnej może wystąpić znaczne zróżnicowanie pod względem potrzeb nawozowych. W części upraw mogą być niedobory składników pokarmowych lub nadmierna ich ilość, która będzie przenikała do wód gruntowych lub powierzchniowych, powodując negatywne skutki dla środowiska. Dzięki zoptymalizowanemu stosowaniu nawożenia precyzyjnego możliwe są wymierne korzyści w postaci zmniejszenia nakładów finansowych oraz niezwykle istotne korzyści środowiskowe, zmniejszające ryzyko przenawożenia. Dawki składników pokarmowych dostosowane są do rzeczywistych potrzeb danej uprawy. Podstawą do prawidłowego ustalenia potrzeb nawozowych jest znajomość zasobności gleby i jej zmienności.
Głównym zadaniem stawianym rolnictwu precyzyjnemu jest minimalizacja nakładów, ochrona środowiska, ochrona zasobów naturalnych i ludzkich oraz stabilizacja plonów. Zgodnie z zasadami zrównoważonego nawożenia, prawidłowe użyźnianie polega na dostarczeniu roślinom składników pokarmowych w odpowiednich proporcjach i ilościach umożliwiających uzyskanie maksymalnych plonów o pożądanej jakości.
Ze względu na stale rosnące koszty produkcji oraz duże znaczenie oddziaływania na środowisko nawożenie precyzyjne powinno jak najszerzej zagościć w gospodarstwach rolnych. Wydaje się, że w nadchodzącym czasie będzie jedynym sposobem optymalizacji nawożenia z uwzględnieniem potrzeb roślin i ochrony środowiska.
Liczby graniczne do oceny wyników badań agrochemicznych gleb
