Kilka istotnych uwag na temat mieszania pasz w wozie paszowym

Zgromadzenie w sezonie wegetacyjnym dostatecznej ilości pasz objętościowych wysokiej jakości jest dużym sukcesem, ale wyzwaniem jest także efektywne wykorzystanie sporządzonych kiszonek. W tym względzie dużo zależy od umiejętnego bilansowania dziennych dawek pokarmowych i wykorzystania wozów paszowych do sporządzania oraz dystrybuowania mieszanin pasz.

tekst: PROF. ZYGMUNT M. KOWALSKI, UNIWERSYTET ROLNICZY W KRAKOWIE, zdjęcia: RYSZARD LESIAKOWSKI

Znaczna część hodowców współpracujących z Polską Federacją Hodowców Bydła i Producentów Mleka (PFHBiPM) przygotowuje dawki pokarmowe w wozie paszowym. Dominuje żywienie krów systemem PMR, w którym podstawą dawki jest jedna mieszanina pasz (często zwana potocznie TMR-em), przygotowana na przykład na wydajność 25 litrów mleka. Krowom produkującym powyżej tej normy pasze treściwe zadaje się „z ręki” (obory na uwięzi) lub w stacji żywienia (obory wolnostanowiskowe). Chociaż system PMR dominuje w naszych oborach, to w coraz większej ich części, zwłaszcza nowo otwartych, krowy w laktacji dzielone są na grupy żywieniowe i żywione różnymi mieszaninami pasz (TMR-ami), których wartość pokarmowa dostosowana jest do średniej wydajności grupy. Forma żywienia krów grupowo różnymi mieszaninami, zadawanymi do woli, spełnia wszystkie wymagania systemu TMR.

Bez względu na system żywienia hodowca miesza w wozie paszowym pasze objętościowe z paszami treściwymi, dodając do nich mieszanki mineralno-witaminowe i dodatki paszowe. Sporządzenie jednej mieszaniny pasz w systemie PMR czy kilku mieszanin w systemie TMR wymaga przestrzegania pewnych zasad, które decydują o pobraniu paszy przez krowy, a przez to o wynikach produkcyjnych, w tym wydajności mleka, zdrowiu i rozrodzie krów.

Co to jest dobra mieszanina pasz w systemie PMR lub TMR?
Zakup wozu paszowego oznacza znaczący postęp w gospodarstwie, nie tylko w organizacji żywienia i komforcie pracy, ale także w jakości żywienia krów. Sam zakup nie oznacza jednak jeszcze pełnego sukcesu. Jest klasycznym przykładem warunku koniecznego (zakup wozu staje się obecnie prawie koniecznością), ale niewystarczającego. Aby mieszanina pasz produkowana w wozie paszowym dla danej grupy krów dała spodziewane efekty, powinna:

• mieć wartość pokarmową zgodną z zapotrzebowaniem grupy krów, dla której została sporządzona;
• charakteryzować się odpowiednią strukturą fizyczną, która z jednej strony umożliwia ślinienie się krów, a z drugiej – nie pozwala na wybieranie pasz (sortowanie).

Ponadto mieszanina pasz powinna być:

• dobrze wymieszana, to znaczy tak, aby każdy pobrany kęs był taki sam pod względem wartości pokarmowej i struktury fizycznej;
• codziennie taka sama;
• zadawana na stół paszowy w takiej ilości, aby niedojady stanowiły około 5% zadanej masy (żywienie do woli);
• równomiernie rozsypana na stole paszowym;
• chętnie pobierana przez krowy, bez pomijania lub wybierania niektórych pasz lub ich części;
• bez udziału pasz zepsutych.

Dobra mieszanina pasz zarówno w systemie PMR, jak i TMR powinna więc spełniać warunki: 3 × W oraz 1 × P, co oznacza, że powinna być:

• dobrze Wyliczona,
• dobrze Wymieszana w wozie paszowym,
• dobrze Wysypana na stół paszowy,
• a przy tym codziennie taka sama, czyli Powtarzalna.

Jaki wóz w mojej oborze?
Analiza możliwości zrealizowania tych warunków w konkretnej oborze powinna być podstawowym kryterium wyboru wozu paszowego w momencie jego zakupu. Poniżej przedstawiam własną listę cech, które należy uwzględniać w wyborze tej maszyny. Są to:

• możliwość bardzo dobrego (!) wymieszania wszystkich pasz stosowanych w dawkach pokarmowych w danym gospodarstwie – w gospodarstwie, gdzie stosuje się baloty, nie może pracować wóz, który nie rozdrabnia szybko i efektywnie kiszonek i słomy w balotach;
• wielkość wozu, która uwzględnia stan zwierząt oraz możliwość wjazdu do wszystkich (!) budynków w gospodarstwie;
• posiadanie urządzenia do wybierania kiszonek z silosu lub pryzmy, gdy w takich zbiornikach znajdują się te podstawowe pasze objętościowe;
• posiadanie urządzenia do odczytywania staranności nawożenia składników dawki pokarmowej.

Warto zauważyć, że w proponowanej liście cech nie umieściłem ceny wozu paszowego, którą uważam za mało istotną dla jakości żywienia krów. Z pewnością niebagatelne znaczenie ma również jego serwis, ale i on nie wpływa bezpośrednio na jakość żywienia. Przed zakupem wozu warto więc sprawdzić, czy to, co produkuje on z pasz dostępnych w danym gospodarstwie, nadaje się do żywienia zwierząt w tym obiekcie. Należy starannie ocenić jakość produkowanych mieszanin.

Mieszanina pasz powinna być dobrze „wyliczona”
Mieszanie pasz w wozie paszowym, nawet najlepszym, nie zwalnia z obowiązku prawidłowego bilansowania dawki pokarmowej, wynikającego z wiarygodnej analizy składu chemicznego pasz wchodzących w skład mieszaniny. Celowo piszę wiarygodnego, bo opartego na analizie reprezentatywnych próbek. Coraz częściej w oznaczaniu składu chemicznego pasz wykorzystuje się urządzenia (spektroskopy) pracujące w bliskiej podczerwieni (metoda NIRS). Z tej metody korzystają laboratoria należące do PFHBiPM. Współczesne urządzenia i stosowane w nich kalibracje pozwalają na otrzymywanie wyników porównywalnych do tych, które uzyskuje się w analizie metodami chemicznymi w laboratorium paszowym.

Dzięki urządzeniom NIRS analiza składu chemicznego pasz stała się bardziej dostępna. Wyniki takich analiz otrzymywane są przez zlecającego najczęściej po kilku, kilkunastu godzinach od dostarczenia próbki. W niektórych przypadkach wynik uzyskiwany jest natychmiast po pobraniu próbki z silosu. Urządzenia NIRS oznaczają między innymi zawartość suchej masy, białka ogólnego i NDF. Niestety, nie oznaczają składu mineralnego pasz.

Przedmiotem analizy chemicznej powinny być również wyprodukowane mieszaniny, po to, aby ocenić, czy mieszanina wysypana na stół paszowy jest tą dawką pokarmową, którą wyliczył doradca żywieniowy. Niestety, często pojawiają się rozbieżności, które mogą wystąpić na skutek:

• błędnego nawożenia poszczególnych pasz do wozu paszowego (błąd traktorzysty);
• nieprawdziwych danych o paszach (głównie objętościowych) – doradca żywieniowy wyliczył skład dawki na podstawie błędnych danych;
• wysłania do laboratorium niereprezentatywnej próbki.

Mieszanina pasz powinna być dobrze „wymieszana” w wozie paszowym
Prawidłowo sporządzona mieszanina powinna mieć jednorodny skład chemiczny i wartość pokarmową, a także charakteryzować się właściwą i jednorodną strukturą fizyczną, przez którą należy rozumieć udział w mieszaninie cząsteczek o różnej wielkości. Próbki pobrane z dowolnych miejsc w wozie paszowym powinny być takie same pod względem wartości pokarmowej i struktury fizycznej.

Właściwa struktura fizyczna mieszaniny z jednej strony stymuluje przeżuwanie i ślinienie się krów, a z drugiej – uniemożliwia sortowanie, czyli pomijanie długich, a wybieranie drobnych cząsteczek pasz. Cząsteczki drobne (krótkie) pochodzą przede wszystkim z pasz treściwych i dodatków paszowych. Należą do nich także wysłodki buraczane, młóto browarniane oraz drobno pocięta kiszonka z kukurydzy (cząsteczki kiszonki o długości poniżej 1 cm). Najczęściej są one dobrze strawne. Jednak ze względu na swoją wielkość mogą szybciej wypłynąć z treścią pokarmową ze żwacza, co może powodować, że ich strawność jest niższa od tej, która wynika z ich składu chemicznego czy stopnia zdrewnienia. W stosunku do długich cząstek paszy drobne cząsteczki w mniejszym stopniu pobudzają ruchliwość przewodu pokarmowego, a także nie stymulują krowy do przeżuwania oraz ślinienia się. Drobne cząsteczki nazywane są astrukturalnymi, bo ich nadmierny udział pogarsza strukturę fizyczną mieszaniny.

Cząsteczki długie pochodzą przede wszystkim z pasz objętościowych, zwłaszcza z kiszonek z traw, kiszonki z lucerny, kiszonek z roślin zbożowych (GPS-ów) oraz ze słomy niepociętej lub pociętej na sieczkę o długości cząstek powyżej 2 cm. Cząsteczkami długimi są również fragmenty słabo pociętej kukurydzy w kiszonce z tej rośliny, w tym nierozdrobnione łodygi, liście oraz fragmenty kolb. Cząsteczki długie są mniej strawne niż cząsteczki drobne. Jednak ze względu na swoją wielkość mogą wolniej wypływać z treścią pokarmową ze żwacza, co może powodować, że ich strawność jest wyższa od tej, która wynika z ich składu chemicznego czy stopnia zdrewnienia. W stosunku do krótkich cząstek paszy długie cząsteczki w większym stopniu pobudzają ruchliwość przewodu pokarmowego, a także stymulują krowę do przeżuwania oraz ślinienia się. Długie cząsteczki TMR-ów nazywane są strukturalnymi, czyli pozytywnie wpływającymi na strukturę fizyczną TMR-u.

W ocenie struktury fizycznej mieszaniny, a także w ocenie staranności wymieszania pasz w wozie paszowym używa się sit, a w naszym doradztwie najpopularniejsze są sita zaprojektowane w pensylwańskim uniwersytecie Penn State w USA (Penn State Particle Separator). Otwory na poszczególnych sitach (od góry do dołu) mają różną (zmniejszającą się) wielkość: sito 1 – średnica 19 mm, sito 2 – średnica 8 mm, sito 3 – otwory o boku 1,18 mm, taca.

W tabeli 1 przedstawiono różne zalecenia udziału cząsteczek w mieszaninach. Odnoszą się one przede wszystkim do mieszanin stosowanych w żywieniu systemem TMR i praktycznie nie mają znaczenia w ocenie struktury fizycznej mieszanin stosowanych w systemie PMR. O strukturze fizycznej decydują przede wszystkim cząsteczki wielkości ponad 8 mm, czyli te, które pozostają na sicie 1 oraz 2. W moim doradztwie najbliżej mi do zaleceń nr 3, które, w moim przekonaniu, najbardziej pasują do bazy paszowej naszych gospodarstw. Prawidłowa struktura fizyczna jest szczególnie istotna w prewencji kwasicy żwacza, w tym SARA.

Jak wspomniano wcześniej, dobrze wymieszana mieszanina pasz charakteryzuje się jednorodną strukturą fizyczną, a także stałą wartością pokarmową. Stabilność (powtarzalność z dnia na dzień) składu chemicznego, wartości pokarmowej oraz struktury fizycznej mieszaniny jest warunkiem prawidłowej fermentacji w żwaczu, dzięki której możliwe jest odpowiednie pobranie suchej masy, a przez to wysoka wydajność mleka. Codzienna zmiana dawki pokarmowej, zarówno pod względem składu chemicznego, jak i struktury fizycznej, zmniejsza aktywność mikroorganizmów żwacza.

Niestety, staranność wymieszania jest często niewystarczająca, a do najważniejszych przyczyn braku powtarzalności z dnia na dzień w wartości pokarmowej mieszanin należą:

• zmienność w składzie chemicznym kiszonek w różnych warstwach silosu;
• stosowanie kiszonek w balotach: znaczna zmienność ich składu chemicznego i trudność w zważeniu wymaganej porcji;
• zmiany z dnia na dzień w zawartości suchej masy w kiszonkach (deszcz, upały, wiatr, skłony silosów itp.);
• brak urządzeń do ładowania pasz objętościowych (stosowanie frezów, wycinarek zwiększa dokładność ładowania);
• zepsuta waga;
• brudny ekran;
• ważenie z dużą niedokładnością tych składników, których udział w TMR-ze jest niewielki (dodatki paszowe);
• niestaranność pracy „paszowca”, mogąca wynikać z: dużej liczby grup żywieniowych, małej objętości wozu paszowego w stosunku do obsady krów (przeładowanie wozów jest częstą przyczyną niestarannego mieszania), pracy w zmroku (noc, wczesny poranek) – co utrudnia odczytywanie danych z ekranu, pośpiechu w weekendy, urlopów, zastępstw itp.

Przyczyny braku powtarzalności w strukturze fizycznej mieszanin są bardzo podobne do tych, które są powodem braku powtarzalności ich składu chemicznego i wartości pokarmowej. Listę należy uzupełnić jeszcze o:

• zmienność w strukturze fizycznej kiszonek;
• tępe noże i kontrnoże;
• zmienność w kolejności ładowania pasz;
• zmienność w długości okresu czasu mieszania pasz w wozie paszowym;
• niedostosowanie wozu do posiadanej bazy paszowej (np. zakup tańszego wozu mieszającego, z małą ilością elementów tnących, w gospodarstwie stosującym baloty);
• niedostosowanie wielkości wozu paszowego do liczebności stada krów – zbyt mały wóz paszowy w stosunku do posiadanego stada powoduje jego przeładowywanie, a to sprzyja olbrzymiej zmienności w strukturze fizycznej.

Szczególną uwagę należy zwrócić na konsekwencje tępych noży czy połamanych ślimaków. Ich wpływ na brak powtarzalności struktury fizycznej TMR-u jest większy wtedy, gdy w jego składzie znajdują się kiszonki z traw w balotach oraz siano i słoma w balotach. Tępe noże mają mniejsze znaczenie dla powtarzalności TMR‑u, gdy kiszonka z kukurydzy jest prawie jedyną paszą objętościową, a słoma czy siano są pocięte na sieczkę przed umieszczeniem ich w wozie paszowym.

Tępe noże i zniszczone ślimaki powodują:

• zwiększenie sortowania pasz przez krowy,
• zmniejszenie pobierania paszy,
• zwiększenie ryzyka podostrej kwasicy żwacza,
• zmniejszenie pobierania dodatków paszowych (w tym mieszanek mineralno-witaminowych).

Klasycznym przykładem źle wymieszanej dawki jest obecność na stole paszowym słomy wyraźnie pominiętej w czasie mieszania.

Mieszanina pasz powinna być dobrze „wysypana” na stół paszowy
O dobrze sporządzonej mieszaninie pasz możemy mówić wtedy, gdy każdy jej kęs pobrany przez krowę ma taką samą wartość pokarmową i strukturę fizyczną. Jej struktura uniemożliwia wybieranie lub pomijanie pasz. Aby to uzyskać, mieszanina powinna być nie tylko dobrze wymieszana, ale także równomiernie rozłożona na stole paszowym. Równomierne rozłożenie jest wynikiem starannego wymieszania pasz oraz starannego wysypania z wozu paszowego. Zapewni każdej krowie dostęp do takiej samej mieszaniny, zarówno pod względem ilości, jak i jakości, bez względu na miejsce na stole paszowym. Ilość wysypanej mieszaniny powinna być taka sama w każdym miejscu stołu. Dotyczy to w równym stopniu obór wolnostanowiskowych, ze swobodnym dostępem krów do stołu paszowego, jak i obór, w których zwierzęta trzymane są na uwięzi. Nierównomierne wysypywanie mieszanin zwiększa agresję pomiędzy krowami, zwłaszcza w tych obiektach, gdzie zwierzęta mają ograniczony dostęp do stołu paszowego (przeładowany kojec w stosunku do szerokości stołu paszowego). Najważniejszą przyczyną nierównomiernego wysypywania mieszanin na stół paszowy jest pośpiech oraz zadawanie ich raz dziennie, co zdarza się dosyć często.

Konsekwencją takiego działania jest również zagrzewanie się paszy w tych miejscach, w których wysypano jej nadmierną ilość. Im wyższa jest temperatura powietrza (wiosna, lato), tym zagrzewanie jest większe i tym większy jest jego wpływ na pogorszenie wartości pokarmowej dawki.

Podsumowanie
Sporządzenie dobrych mieszanin zarówno w systemie PMR, jak i TMR wymaga sporych umiejętności. Bardzo istotny jest wybór właściwego wozu paszowego, którego zakup nie powinien być uzależniony od ceny czy sympatii do sprzedawcy, lecz przede wszystkim od jakości produkowanej mieszaniny. Dużo zależy od tego, jakie pasze objętościowe stosowane są w gospodarstwie.

Zakup wozu należy poprzedzić bardzo wnikliwą analizą jakości uzyskiwanej mieszaniny, w tym jej struktury fizycznej. Wóz powinien nie tylko dobrze mieszać, wykonywać to powtarzalnie, ale także umożliwiać staranne, równomierne wysypywanie mieszaniny na stół paszowy. Od staranności mieszania i wysypywania zależy bowiem nie tylko wydajność, ale i zdrowie krów. 