Dlaczego krowy nie wstają po porodzie? – cz. 2
Umiejętne stosowanie soli anionowych w dawce pokarmowej dla krów przed porodem znacząco zmniejsza prawdopodobieństwo występowania zalegania poporodowego i hipokalcemii subklinicznej oraz ogranicza zachorowalność krów na zatrzymanie łożyska oraz mastitis i metritis. Zatem jak to robić poprawnie?
tekst: PROF. ZYGMUNT M. KOWALSKI, UNIWERSYTET ROLNICZY W KRAKOWIE, zdjęcia: RYSZARD LESIAKOWSKI
W poprzednim artykule dyskutowaliśmy na temat przyczyn i mechanizmów powstawania hipokalcemii, popularnego zaburzenia metabolicznego krów mlecznych. Zwracałem uwagę na konieczność prewencji nie tylko zalegania poporodowego, czyli klinicznej postaci hipokalcemii, ale także znacznie popularniejszej, bezobjawowej hipokalcemii subklinicznej, która może dotyczyć nawet 50–80% naszych krów. Koszty hipokalcemii, także subklinicznej, są tak duże (kliniczna ok. 1200 zł, subkliniczna 500 zł), że warto „zainwestować” w zakup właściwej mieszanki mineralno-witaminowej, przeznaczonej dla krów w okresie zasuszenia, zwłaszcza w okresie przejściowym przed porodem. Podstawową mieszanką uzupełniającą dla krów będących w okresie przejściowym przed porodem powinna być mieszanka mineralna zawierająca sole anionowe. W naszej praktyce często mówi się na nie sole gorzkie, charakteryzując ich smak. Dodatek soli anionowych, dostarczając anionów, zmienia równowagę kationowo-anionową dawki pokarmowej (DCAD), równoważąc nadmiar kationów, zwłaszcza potasu (K+). Nadmiar potasu w dawce pokarmowej powoduje alkalizację organizmu krowy, co stwarza warunki do hipokalcemii, o czym dyskutowaliśmy w poprzednim artykule. Dodatek soli anionowych (anionów) zmienia pH płynów ustrojowych. Krowa staje się „metabolicznie zakwaszona”, co stwarza właściwe warunki do reakcji kości i nerek na obecność parathormonu (PTH). Stosowanie soli anionowych jest bardzo skuteczne, jednak z powodu gorzkiego smaku może powodować utratę apetytu, a przez to niedobór energii i najważniejszych składników pokarmowych. Szczególnego znaczenia nabiera więc dawkowanie soli anionowych.
Prawidłowe DCAD w dawkach dla krów
W okresie przejściowym przed porodem poprawne DCAD w dawkach pokarmowych zapobiega występowaniu hipokalcemii. DCAD (dietary cation anion difference) lub DCAB (dietary cation anion balance), czyli równowagę kationowo-anionową dawki pokarmowej lub bilans kationowo-anionowy dawki pokarmowej, wylicza się z zależności:
DCAB (meq/kgSM) =
= (meq Na+/kgSM + meq K+/kgSM) – – (meq Cl-/kgSM + meq SO42-/kgSM)
W powyższym wzorze symbole oznaczają:
Na+ i K+ – kationy, Cl- i SO42- – aniony, meq – miliekwiwalenty, SM – sucha masa.
DCAD dawek pokarmowych przed porodem najczęściej wynosi +100–200 meq/kgSM, co jest wartością nieprawidłową, która powoduje, że pH moczu krowy jest na poziomie 8–8,5. Tak wysokie pH oznacza niekorzystny stan metabolicznej alkalozy. Przez dodatek soli anionowych dąży się do osiągnięcia DCAB dawki pokarmowej od -100 do -150 meq/kgSM dawki (od -10 do -15 meq/100 gSM). Dodatki soli anionowych, stosowane zwykle w ilości od 50 do 300 g, mają wartość DCAD wynoszącą na przykład -13 000 meq/kg. Zastosowanie 100 g takiego dodatku (mieszanki uzupełniającej) dostarcza do dawki pokarmowej -1300 DCAD. Krowy, których DCAD dawki pokarmowej w okresie przejściowym przed porodem wynosi -150 meq/kgSM, mają prawidłowe pH moczu wynoszące
6,5–7,0. Prawdopodobieństwo zalegania poporodowego lub hipokalcemii subklinicznej jest wtedy bardzo niewielkie.
Jeżeli skuteczność soli anionowych w regulowaniu DCAD konkretnej dawki pokarmowej, a tym samym w regulowaniu pH moczu, zależy od dawki mieszanki zawierającej sole anionowe, a ponadto, jeżeli mieszanki zawierające sole anionowe mogą mieć bardzo różne DCAD (np. -7000 lub -13 000 meq/kg), oraz gdy uwzględni się ujemny wpływ soli anionowych na apetyt krowy – dawkowanie takich mieszanek nie może być przypadkowe. Gdy dawka soli anionowych jest za mała, to zagrożenie zaleganiem poporodowym i hipokalcemią subkliniczną jest nadal realne. Gdy z kolei dawka ta jest za duża, to oprócz niepotrzebnie wydanych pieniędzy najważniejszym kosztem może być utrata apetytu i związane z tym konsekwencje.
Ustalanie dawki mieszanki zawierającej sole anionowe może odbywać się na podstawie:
• informacji odczytanych z ulotki, worka czy znalezionych na stronie internetowej;
• analizy częstotliwości zalegań poporodowych w stadzie;
• analizy pH moczu krów;
• analizy składu mineralnego dawki pokarmowej i wyliczenia DCAD dawki.
Każdy z tych sposobów ma swoje wady i zalety i każdy jest lepszy niż niestosowanie mieszanek zawierających sole anionowe. Biorąc pod uwagę, że hipokalcemia subkliniczna może dotyczyć nawet 80% krów, stosowanie soli anionowych bez jakichkolwiek zasad jest trudno akceptowalne, ale ciągle lepsze niż ich niestosowanie. Ponadto jakakolwiek metoda ustalenia dawki mieszanki jest lepsza niż żadna.
Ulotka nie wystarczy
Jak wspomniałem powyżej, każda metoda ustalania dawki soli anionowych (dawki mieszanki uzupełniającej zawierającej sole anionowe) ma swoje wady i zalety. Ustalenie dawki na podstawie informacji odczytanych z ulotki czy naklejki na worku albo ściągniętych ze strony firmy paszowej ma niewątpliwą zaletę – jest proste. Nie uwzględnia jednak zmienności w zawartości składników mineralnych w paszach (kationów i anionów), co jest najpoważniejszą wadą tej metody. Dawka odczytana z ulotki może być równie dobrze za mała, czyli nieskuteczna, jak i niepotrzebnie za duża. To niestety najpopularniejszy sposób dawkowania soli anionowych w praktyce, ale także najmniej precyzyjny.
Nie stosuję soli anionowych, bo moje krowy nie zalegają…
Powszechnie się uważa, że gdy jedna krowa zalegnie, to 8–10 innych choruje na hipokalcemię subkliniczną. Niestety, to popularne stwierdzenie nie jest w pełni precyzyjne. Gdy żadna krowa nie choruje na zaleganie poporodowe, to wcale nie oznacza, że w stadzie nie ma krów chorych na hipokalcemię subkliniczną. Ustalanie dawki soli anionowych wyłącznie na podstawie analizy liczby przypadków zalegania poporodowego, na przykład zdiagnozowanych w ostatnich trzech miesiącach, nie uwzględni zwierząt chorych bezobjawowo. Tak ustalona dawka soli może być za niska. Często słyszę pytanie: Po co dawać krowom więcej soli anionowych, skoro się nie kładą po porodzie? A co z hipokalcemią subkliniczną? Ta metoda ustalania dawki soli anionowych jest szczególnie mało przydatna w niewielkich stadach, a także w takich, w których użytkuje się dużo pierwiastek.
Chociaż opisana metoda nie jest precyzyjna, to jednak można sądzić, że na jej podstawie znacząca część hodowców rozpoczęła stosowanie soli anionowych w dawkach w okresie przejściowym przed porodem. Świadomość hipokalcemii subklinicznej jest ciągle mała, dlatego hodowcy decydują się na ich stosowanie, dopiero „gdy coś się zaczyna dziać w stadzie” i krowy kładą się po porodzie. Stosujmy sole anionowe przede wszystkim w zapobieganiu hipokalcemii subklinicznej!
Oznaczanie pH moczu
Badanie pH moczu jest w naszej praktyce ciągle niedoceniane, zarówno przez lekarzy weterynarii, jak i zootechników. To trochę tak, jakby prowadząc samochód, szkoda było nam fatygi na przetarcie zabłoconej przedniej szyby… Poznanie mechanizmów wpływających na pH moczu bardzo rozjaśnia obraz, np. przyczyn zalegania poporodowego. Podobnie jak przetarcie szyby w samochodzie… Często powiększa pole widzenia problemu… Badanie pH moczu powinno być czynnością rutynową i obejmować wszystkie krowy będące w okresie przejściowym przed porodem, tj. w okresie 2–3 ostatnich tygodni ciąży. Nie powinno być przeprowadzone tylko wtedy, gdy są problemy.
Ustalanie dawki soli anionowych na podstawie pH moczu to jedna z najlepszych i najprostszych metod, chociaż problemem może być pobranie moczu. Jest to również metoda mało kosztowna (pasek wskaźnikowy lub pH-metr), a wyniki analizy uzyskuje się natychmiast, stojąc przy krowie. W okresie przejściowym przed porodem (ostatnie trzy tygodnie ciąży) nie powinno się akceptować pH moczu powyżej 7,5. Najlepiej by ono było na poziomie 6,5–7.
Gdy pH moczu przed podaniem soli wynosi 8,0, należy przyjąć wyjściową dawkę soli anionowych znajdującą się w konkretnej mieszance uzupełniającej. Taką wyjściową dawką może być na przykład 100 g mieszanki/dzień. Po trzech dniach od rozpoczęcia stosowania mieszanki należy powtórnie zmierzyć pH moczu. Gdy wyniesie ono 7,0, to oznacza, że dawka mieszanki była właściwa. Gdy pH wyniesie 7,5, należy zwiększyć wyjściową dawkę o 50 g, tj. do 150 g/dzień, i po trzech dniach dokonać kolejnego pomiaru. Gdyby po zastosowaniu wyjściowej dawki 100 g/dzień pH moczu wynosiło 6,0, to świadczyłoby, że przyjęta dawka jest za duża i należy ją zmniejszyć, na przykład o 50 g/dzień. Metodą kolejnych oznaczeń pH moczu, a także dodawania lub odejmowania mieszanki ustali się jej średnią dawkę dla krów w stadzie.
Jak wspomniano powyżej, problemem może być pobranie moczu. Polecam bardzo prosty i praktyczny sposób. Masowanie ręką przez kilkanaście sekund spokojnie stojącej krowy w okolicy pomiędzy sromem a wymieniem (ryc. 1) najczęściej zachęca krowę do wydalania moczu, jesli nie wydalała go przed chwilą. Takie częste stymulowanie krowy jest pewnego rodzaju treningiem dla niej i kolejne pobranie może być znacznie łatwiejsze.
Skład mineralny i DCAD dawki
Wyliczanie dawki soli anionowych na podstawie składu mineralnego dawki pokarmowej niezawierającej soli anionowych i wartości DCAD dawki, z uwzględnieniem DCAD konkretnej mieszanki zawierającej sole anionowe, która mogłaby być zastosowana w gospodarstwie, to najlepszy sposób na ustalenie dawki soli anionowych. Obrazuje je poniższy przykład:
• pobranie suchej masy przez krowy = 12 kg/dzień;
• w suchej masie dawki pokarmowej (w TMR dla okresu przejściowego) znajduje się: 1,396% potasu (K), 0,205% sodu (Na), 0,269% siarki (S), 0,671% chloru (Cl);
• wyliczone DCAD dawki bez soli anionowych = +89 meq/1 kg suchej masy;
• DCAD proponowanej mieszanki uzupełniającej zawierającej sole anionowe = -13 800 meq;
• wyliczona dawka mieszanki
= 78 g/dzień.
Wadą tej metody jest konieczność wykonania analizy chemicznej na zawartość składników mineralnych w dawce pokarmowej. Takie analizy wykonywane są w Katedrze Żywienia, Biotechnologii Zwierząt i Rybactwa Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. W dostarczonej próbce TMR-u lub dawki przedporodowej oznaczana jest zawartość kationów K+ i Na+ oraz anionów Cl- i SO42- – na tej podstawie wylicza się DCAD dawki. Jeżeli wynik analizy jest niekorzystny (nadmiar kationów, tj. K+ i Na+), wykonujący badanie proponują odpowiednią dawkę mieszanki z udziałem soli anionowych (anionów), wskazaną przez osobę zlecającą analizę, lub podają, który z handlowych produktów i w jakiej ilości mógłby zmienić niekorzystną DCAD na korzystną, tj. wynoszącą od -100 do -150 meq/kgSM. Usługa kosztuje 200 zł netto + VAT, co w stosunku do kosztów hipokalcemii jest bardzo niewielkim wydatkiem.
Zalecenia stosowania soli anionowych
Wykorzystanie soli anionowych w dawce pokarmowej wymaga przestrzegania następujących zasad:
• dawka soli anionowych powinna wynikać z DCAD dawki pokarmowej lub być ustalona na podstawie pH moczu, docelowa DCAD dawki powinna wynosić od -100 do -150 meq/kg suchej masy;
• sole anionowe należy stosować tylko w okresie przejściowym przed porodem, tj. w ostatnich trzech tygodniach ciąży;
• mieszanki z solami anionowymi najlepiej skarmiać po wymieszaniu z innymi paszami, np. w wozie paszowym.
Sole anionowe – w jakich mieszankach?
Część firm paszowych umieszcza sole anionowe w mieszankach mineralno‑witaminowych przeznaczonych dla krów będących w okresie przejściowym przed porodem. W mojej opinii nie jest to dobry pomysł, bo nie pozwala na takie dostosowywanie dawki soli anionowych, aby dawka pokarmowa charakteryzowała się prawidłowym DCAD. Gdy mieszanka mineralno-witaminowa na okres przejściowy przed porodem zawiera w swoim składzie sole anionowe, to powinna być zalecana krowom w ilościach 200–300 g/dzień, a często nawet ponad
400 g/dzień, bo 100–200 g w tej mieszance to standardowy dodatek składników mineralnych i witamin, a kolejne 100–200 g to część zawierająca sole anionowe. Doradcy żywieniowi z firm paszowych boją się jednak proponować tak duże dawki mieszanek mineralno-witaminowych (cena!), bo przecież konkurencja proponuje tylko 100–150 g mieszanki (oczywiście bez soli anionowych). Tym samym ogranicza się dawki soli anionowych, co powoduje, że są one nieskuteczne w prewencji hipokalcemii. Znacznie lepszym sposobem jest stosowanie dwóch mieszanek uzupełniających dla krów będących w okresie przejściowym przed porodem: standardowej mieszanki mineralno-witaminowej
(100–200 g/dzień) oraz mieszanki zawierającej sole anionowe, podawanej w ilościach wynikających z DCAD dawki oraz DCAD mieszanki. To najefektywniejsza metoda prewencji hipokalcemii subklinicznej oraz zalegania poporodowego. Badania pokazują, że właściwe DCAD dawki pokarmowej w ostatnich trzech tygodniach ciąży zmniejsza również ryzyko parenchymatycznego obrzęku wymienia u pierwiastek. Przez prewencję hipokalcemii ogranicza się zachorowalność krów na zatrzymanie łożyska oraz mastitis i metritis.
