Dobrostan krów mlecznych wymogi budowlane (cz. 1)

Zgodnie z aktem prawnym: Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 2 września 2003 r. (Dz.U. Nr 167, poz. 1629) w sprawie minimalnych warunków utrzymania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich, opisane są szczegółowo minimalne wymagania, jakie należy zapewnić zwierzętom, w tym krowom mlecznych.

tekst: Dorota Krencik, Krajowe Centrum Hodowli Zwierząt, Komitet Nauk Zootechnicznych i Akwakultury PAN; Tomasz Sakowski, Zakład Biotechnologii i Nutrigenomiki, Instytut Genetyki i Biotechnologii Zwierząt PAN; Marcin Gołębiewski, Katedra Hodowli Zwierząt, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie; Emilia Bagnicka, Komitet Nauk Zootechnicznych i Akwakultury PAN, Zakład Biotechnologii i Nutrigenomiki, Instytut Genetyki i Biotechnologii Zwierząt PAN

Pierwsza część wspomnianego powyżej rozporządzenia poświęcona jest wymogom dotyczącym budynków inwentarskich, gdyż odpowiednio zaprojektowany budynek stanowi podstawę zapewnienia dobrostanu. Do podstawowych wymogów należą m.in. zapewnienie: „Opieki i właściwych warunków utrzymania, uwzględniających minimalne normy powierzchniowe w zależności od systemów utrzymania” oraz „Warunków utrzymania nieszkodliwych dla ich zdrowia (niepowodujących urazów), zapewniających swobodę ruchu i wygodne leżenie oraz możliwość kontaktu wzrokowego z innymi zwierzętami”, gdyż tylko dzięki temu możliwe jest uzyskanie wysokich wyników produkcyjnych.

Przy projektowaniu każdego budynku inwentarskiego podstawą jest znajomość wymagań zwierząt odnośnie do warunków środowiska. Niezwykle istotne są miejsca legowiskowe, gdyż krowy zarówno w oborze uwięziowej, jak i wolnostanowiskowej spędzają większość doby.

Jedną z obserwowanych tendencji przy planowaniu obór jest tzw. pozorna oszczędność w kosztach budowy stanowiska, polegająca na stosowaniu się do zasady wciśnięcia jak największej liczby stanowisk na jak najmniejszej powierzchni. Rzeczywiście w krótszej perspektywie czasu daje to realne korzyści w postaci niższej ceny za wybudowane stanowisko, jednak w przyszłości może generować poważne problemy. Do pogorszenia całej sytuacji przyczynia się również panująca na rynku mleka hossa cenowa, która powoduje, że producenci mleka, starając się w jak największym stopniu wykorzystać sprzyjającą sytuację, często decydują się na zwiększenie zagęszczenia krów w stadzie. Skutki takiego postępowania, poza wyjątkowymi sytuacjami związanymi z wystąpieniem stresu cieplnego w miesiącach letnich, są widoczne dopiero po pewnym czasie, w związku z czym hodowcy najczęściej nie kojarzą ich wystąpienia z nadmiernym stłoczeniem krów. A konsekwencje zwiększonego zagęszczenia odbijają się głównie na pogorszonej produkcyjności, wzroście zaburzeń dobrostanu oraz pogorszeniu ich stanu zdrowia.

Nadmierne zagęszczenie krów i jego konsekwencje

Nadmierne zagęszczenie najczęściej definiowane jest jako zbyt duża liczebność krów w odniesieniu do liczby dostępnych w oborze stanowisk. Zagęszczenie na poziomie 100% oznacza, że na każdą krowę przypada jedno stanowisko, natomiast 140% mówi o tym, że na 140 krów przypada jedynie 100 stanowisk. Właściwą praktyką powinno być utrzymanie liczby krów mniejszej bądź równej liczbie dostępnych stanowisk. Jednak takie zdefiniowanie pojęcia nadmiernego zagęszczenia powoduje, że jego występowanie wiąże się wyłącznie z oborami wolnostanowiskowymi i nie dotyczy obiektów uwięziowych. Niestety, tak nie jest, a nadmierne zagęszczenie może występować niezależnie od typu budynku. Dlatego zdecydowanie lepszą, z punktu widzenia dobrostanu zwierząt, metodą określania potrzeb krów w odniesieniu do warunków budynku jest wskazanie niezbędnej przestrzeni dla krowy. Poza określeniem właściwej powierzchni dla każdej sztuki ważne jest również zaplanowanie odpowiedniej kubatury, co jest związane z możliwością utrzymania właściwego mikroklimatu w oborze. Problemy te najczęściej występują w niskich budynkach, a skutki pogorszenia warunków mikroklimatycznych są łatwo wyczuwalne przez narządy zmysłów człowieka. W odniesieniu natomiast do dostępu do stołu paszowego – stłoczenie występuje, w przypadku gdy przeciętnie na jedną sztukę przypada mniej niż 0,6 m bieżącego dostępu do paszy.

Najlepszym wskaźnikiem właściwych warunków panujących w oborze jest sama krowa i jej zachowanie. Behawior krów jest wypadkową współdziałania zwierzęcia z otaczającym ją środowiskiem, w którym główną rolę odgrywają takie czynniki, jak: wymiary stanowisk, typ podłoża do poruszania się i odpoczynku, konstrukcja i dostęp do stołu paszowego oraz mikroklimat. Dodatkowo na dobrostan krów wpływa ich pogrupowanie oraz zagęszczenie. Naturalne zachowania krów mlecznych, które są istotne z punktu widzenia ich zdrowia, dobrostanu oraz produkcyjności, to: odpoczynek, pobieranie pokarmu oraz przeżuwanie. Tabela 1 obrazuje podstawowy rytm zachowania krów mlecznych w trakcie doby.

Jak wynika z przedstawionego w tabeli 1 zestawienia, 60–80% dobowej aktywności krowy spędzają na odpoczynku oraz pobieraniu pokarmu. Limituje to czas trwania innych czynności, jak chociażby związanych z zarządzeniem stadem czy dojem.

Badania wykonane na 47 fermach mlecznych w Hiszpanii potwierdziły wpływ dostępności stanowisk oraz zagęszczenia krów w stadzie na wyniki produkcyjne tych stad. Zagęszczenie krów w obiektach objętych doświadczeniem wahało się w szerokich granicach od 60% do ponad 200%. Obserwowane fermy różniły się również dobową wydajnością krów (20–34 kg), pomimo faktu, że zwierzęta karmione były tą samą dawką przygotowywaną w jednym miejscu. Doświadczenie wykazało, że stłoczenie krów w ponad 40% warunkowało uzyskiwaną wydajność w tych oborach. Stwierdzono, że na każdy wzrost o jednostkę stosunku liczby stanowisk do liczby krów (do 100%) odnotowywano wzrost produkcyjności o 7,5 kg mleka na dobę przez jedną sztukę. Zrozumiałe jest, że zwiększanie liczby stanowisk ponad liczebność krów jest bezcelowe i nie przynosiło poprawy rezultatów produkcyjnych. Inne badania potwierdziły wpływ długości odpoczynku krów na ich wydajność (wykres 1). Okazało się, że wydłużenie czasu trwania odpoczynku o 1 h spowodowało wzrost wydajności krów o ok. 1,7 kg mleka na dobę.

Nadmierne zagęszczenie krów można rozpatrywać w trzech głównych aspektach. Pierwszym jest zmuszanie stłoczonych zwierząt do współzawodnictwa o ograniczone zasoby oraz ograniczenie możliwości ekspresji naturalnych zachowań. Negatywny wpływ tego czynnika na pobieranie pokarmu, odpoczynek czy przeżuwanie w tym przypadku uzależniony będzie od stopnia zagęszczenia krów. Drugi aspekt wiąże się z ekonomiką produkcji. Hodowcy decydują się na zwiększenie zagęszczenia krów w stadzie, tłumacząc to możliwością rozłożenia kosztów stałych produkcji mleka na większą liczbę zwierząt. Ostatni aspekt związany jest z organizacją budynku, właściwą szerokością korytarzy, dostępem do stołu paszowego.

Nadmierne zagęszczenie krów może negatywnie wpłynąć na czas poświęcony na odpoczynek i leżenie zwierząt. Badania wykazały, że zagęszczenie przekraczające 120% dostępnych stanowisk może mieć istotne znaczenie dla odpoczynku zwierząt. Jednak w przypadku właściwego zaprojektowania budynku nawet wzrost w granicach 10–20% zagęszczenia krów nie musi wpłynąć negatywnie na ich produkcyjność i zdrowie. Gdy zagęszczenie krów wzrosło ze 100% do 200%, czas leżenia krów został zredukowany z 14 do 7 godzin (wykres 2). Warto podkreślić, że obserwowano również niekorzystne zjawisko wzrostu agresywnych interakcji pomiędzy krowami w stadzie w sytuacji obniżenia zagęszczenia krów do poziomu poniżej 100%.

Wzrost zagęszczenia krów do poziomu 109%, 120%, 133% i 150% skutkował obniżeniem czasu ich leżenia. Zwierzęta przy właściwym zagęszczeniu 100% odpoczywały przeciętnie 13 h, natomiast wzrost zagęszczenia do 150% spowodował obniżenie czasu odpoczynku o 2 h. Badania te wykazały również, że wzrost zagęszczenia krów może negatywnie odbijać się na wzroście częstości wystąpienia mastitis na tle zakażeń bakteriami środowiskowymi.

Bardzo istotnym aspektem nadmiernego zagęszczenia krów jest fakt, że stłoczenie w strefie legowiskowej krów często prowadzi również do zwiększenia zagęszczenia krów przy stole paszowym. Badania wskazują, że zapewnienie krowom odpowiedniego dostępu do paszy (powyżej 0,8 m/sztukę) pozytywnie wpływa na pobranie suchej masy oraz ogranicza czas spędzony przez zwierzęta na podejściu do stołu paszowego, zwiększając budżet czasowy, który krowa może poświęcić na odpoczynek i leżenie. Doświadczenie holenderskie potwierdziło, że zwiększenie dostępu do stołu paszowego na krowę do 1 m pozytywnie wpłynęło na zmniejszenie frekwencji zachowań agresywnych krów w strefie żywienia. Ma to szczególne znaczenie w przypadku utrzymywania krów wieloródek i pierwiastek w jednej grupie, gdzie starsze większe i wyżej postawione w hierarchii krowy mogą ograniczać dostęp do paszy młodszym współtowarzyszkom. Oczywiście zjawisko to będzie nasilało się wraz ze stopniem stłoczenia krów w okolicach stołu paszowego. Konsekwencją takiego stanu mogą być duże straty ekonomiczne. Następstwem nadmiernego stłoczenia krów w strefie żywieniowej jest znaczne obniżenie produkcyjności pierwiastek (nawet do poziomu poniżej 40% wydajności krów starszych), zwiększenie częstości wystąpienia schorzeń metabolicznych (ketoza, przemieszczenie trawieńca), a w rezultacie zwiększone brakowanie w grupie krów w pierwszej laktacji (nawet o ponad 50%).

Negatywny wpływ stłoczenia krów na odpoczynek i pobranie paszy musi również mieć wpływ na proces przeżuwania. Badania Batcheldera (2000) potwierdziły, że zwiększenie zagęszczenia krów ze 100% do 130% spowodowało obniżenie odsetka krów, które przeżuwały o ok. 10% (spadek z 37% do 28%) w trakcie 24 h.

Poza obniżeniem produkcji mleka stwierdzono pogorszenie jego jakości w stadach o nadmiernym zagęszczeniu krów. Badania wykazały obniżenie zawartości tłuszczu w mleku o 0,2 jednostki procentowej przy stłoczeniu krów na poziomie 142%, w porównaniu do prawidłowej wartości 100%. Ponadto stwierdzono wzrost liczby komórek somatycznych w mleku krów powyżej zagęszczenia na poziomie 113%. Zjawisku temu towarzyszył ponad 2,5-krotny wzrost częstości wystąpienia mastitis przy zagęszczeniu krów na poziomie 142% w stosunku do wartości referencyjnej 100%.

Monitoring komfortu krów w nadmiernie zagęszczonych stadach

W związku z potwierdzonymi negatywnymi skutkami nadmiernego zagęszczenia krów w oborach nasuwa się pytanie, w jaki sposób monitorować ten aspekt ich utrzymania na podstawie zachowania zwierząt. Podstawowym wskaźnikiem określenia dobrostanu krów w obiekcie jest tzw. wskaźnik komfortu krów. Wskazuje on na procentowy udział krów, które pozostają w kontakcie ze stanowiskiem, ale nie leżą (np. stoją na nim przednimi nogami, stoją na stanowiskach), w stosunku do wszystkich krów leżących. W systemie wolnostanowiskowym, przy żywieniu niezależnie od pory dnia oraz „do woli”, udział krów, które leżą na stanowiskach, powinien wynosić powyżej 85% (indeks komfortu krów >85%). Innym wskaźnikiem dobrostanu krów jest wskaźnik wykorzystania stanowisk, który w porównaniu do wskaźnika komfortu krów bierze pod uwagę większą liczbę zwierząt znajdujących się w danej grupie. Do jego wyliczenia należy podzielić liczbę krów leżących na stanowiskach przez liczbę wszystkich krów, które nie pobierają paszy przy stole paszowym, i przemnożyć przez 100. Wartość tego wskaźnika powinna kształtować się na poziomie powyżej 75%. Dość często do określenia prawidłowości zachowań krów w oborze wykorzystuje się odsetek krów stojących, który jest odwrotnością wskaźnika komfortu krów (100 – wskaźnik komfortu krów).

Poniżej przedstawiono dwa zdjęcia obrazujące sytuacje, w których wartość wskaźnika wykorzystania stanowisk znajduje się poniżej i powyżej właściwego poziomu.

Badania zespołu Fregonesiego (2007) potwierdzają negatywny wpływ nadmiernego stłoczenia krów na ich potrzebę położenia się po zajęciu stanowiska. Okazało się, że w zbyt zagęszczonych stadach krowy podczas szczytu wykorzystania stanowisk do odpoczynku (pomiędzy północą a 4 rano) muszą czekać, aby zwolniło się dla nich miejsce i mogły się położyć. Dodatkowo stwierdzono obniżenie wskaźnika wykorzystania stanowiska w momencie przekroczenia 113% zagęszczenia krów.

Podsumowanie

Nadmierne zagęszczenie krów mlecznych niesie ze sobą następujące następstwa:

• obniża się czas odpoczynku i leżenia krów
• zwiększa się czas przebywania krów w korytarzach
• niekorzystnym zmianom ulega behawior pokarmowy, zmniejsza się czas przeżuwania krów
• zwiększa się frekwencja zachowań agresywnych
• obniżeniu ulega ilość i jakość mleka
• zwiększa się częstotliwość wystąpienia mastitis. 