Jakie rodzaje mastitis występują latem?

W okresie letnim zwiększa się ryzyko wystąpienia zapaleń wymion oraz obserwuje się wzrost zawartości komórek somatycznych w mleku. Czy można temu zaradzić?

tekst: DR SEBASTIAN SMULSKI, UNIWERSYTET PRZYRODNICZY W POZNANIU

Utrzymanie płynności finansowej gospodarstwa wymusza na hodowcy bydła mlecznego wysoką produkcję surowca przez cały czas. Jakikolwiek spadek ilości wyprodukowanego mleka w praktyce oznacza straty. Każdy hodowca wie, że bardzo często konsekwencją wzrostu temperatury otoczenia (zwłaszcza latem) jest wzrost liczby zapaleń wymienia. Więcej przypadków mastitis – to większa liczba komórek somatycznych (LKS) i jednocześnie spadek ilości produkowanego mleka (tab. 1). Czy to jest naturalne zjawisko, któremu nie można przeciwdziałać?

W niniejszym artykule przedstawię, w jaki sposób postępować, aby zmniejszyć wpływ wysokich temperatur na produkcję mleczną. Krowa jest zwierzęciem, które mało skutecznie oddaje wyprodukowane ciepło, powstające w konsekwencji pracy przedżołądków, mięśni oraz wielu procesów metabolicznych. Krowy dobrze się czują, gdy temperatura zewnętrzna mieści się w przedziale między 5 a 25°C. Tak naprawdę, to nie sama temperatura jest tak krytyczna, ale zależność temperatury i wilgotności (ryc. 1).

Na przedstawionym diagramie im bliżej prawego dolnego rogu, tym dobrostan zwierzęcia coraz bardziej się pogarsza. Wynika z niego, że negatywny wpływ na dobrostan zwierzęcia może mieć już temperatura od 22°C w górę. W tej sytuacji mówimy o stresie cieplnym. Jednym z podstawowych objawów jest przyspieszony oddech krów, wtedy wyraźnie widać, jak intensywnie pracuje klatka piersiowa. Takie symptomy każdy hodowca zauważy bez problemu. Stres cieplny wpływa na podwyższoną zawartość liczby komórek somatycznych w produkowanym mleku. Jaką formę zapaleń w takim razie będziemy obserwować? Pojawi się zdecydowanie więcej zapaleń wywołanych przez patogeny środowiskowe. Dominować będą zapalenia wywołane przez Escherichia coli i Streptococcus uberis. Wymienione dwa patogeny mogą wywołać różne rodzaje objawów mastitis, ale często są one dość charakterystyczne.

Colimastitis
Najczęściej w próbkach mleka, z którego wyhodowano wymienioną grupę bakterii, stwierdza się: Eschericha coli, Klebsiella sp., Serratia sp., Enterobacter sp., i zdecydowanie rzadziej pałeczki z rodzaju Yersinia czy Salmonella. Wśród zapaleń na tle wymienionych bakterii obserwujemy zmiany nie tylko w mleku, ale także w tkance wymienia (obrzęk, bolesność ćwiartki, gorączka). Bakterie te mogą wywoływać do 50% ostrych zapaleń wymienia w stadzie. Naturalnie bytują w oborniku, ściółce, glebie i zanieczyszczonej wodzie. Najczęściej do zakażeń dochodzi przez otwarty kanał strzykowy pod koniec okresu zasuszenia, tuż po porodzie, ale także bezpośrednio po każdym doju. Z tego powodu po porodzie oraz w okresie pierwszych sześciu tygodni laktacji obserwuje się najwięcej przypadków colimastitis. Objawy ostrego colimastitis nasilają się w przypadkach obniżenia odporności (ketoza, zasadowica żwacza, choroby wirusowe). Zdecydowanie bardziej podatne na zakażenia są krowy o wysokiej wydajności mlecznej oraz te, u których liczba komórek somatycznych (LKS) jest dużo niższa niż 100 tys./ml.

Bakterie typu coli namnażają się w wymieniu bardzo szybko. Jeśli liczba komórek obronnych (LKS) wymienia w danej ćwiartce będzie niska (mniej niż 100 tys./ml), może dochodzić do rozwoju silnych objawów klinicznych (gorączka, utrata apetytu, zaleganie, duszność, zasinienie błon śluzowych), a nawet zejścia śmiertelnego. W czasie silnego namnażania się bakterii i po ich obumarciu dochodzi do uwalniania toksyn (endotoksyn), odpowiedzialnych za masowy napływ komórek somatycznych do mleka i rozwój intensywnych objawów zapalenia. Jedynym rozwiązaniem w takich okolicznościach jest ograniczanie stresu cieplnego i stosowanie szczepień ochronnych, które zawierają w składzie fragmenty ściany komórkowej E. coli (antygen J5).

Streptococcus uberis (paciorkowiec wymieniowy)
Paciorkowiec wymieniowy (Str. uberis) to drobnoustrój, który podobnie jak E. coli bytuje w odchodach przeżuwaczy. Stąd brak higieny stanowi bezpośrednie zagrożenie dla gruczołu mlekowego (ryc. 2). Bakterie te, oprócz tego, że posiadają zdolność przeżycia w kale, potrafią przebywać w zanieczyszczonym błocie oraz słomie nawet przez dwa tygodnie, co istotnie podnosi ryzyko zapaleń. Uwięziowy system utrzymania krów sprzyja występowaniu chorób wymion wywołanych przez Streptococcus uberis. W stadach, gdzie wymię narażone jest na duży kontakt z kałem (ryc. 3) oraz obserwujemy spadek odporności (podkliniczna ketoza, SARA, BVD-MD, IRB-IPV, wysoka zawartość mykotoksyn w paszy) lub też mamy do czynienia z uszkodzonymi kanałami strzykowymi, należy się spodziewać wyraźnego wzrostu zapaleń wymienia wywołanych przez paciorkowca wymieniowego. W upalne dni krowy chętnie kładą się w miejscach podmokłych, również w kale. W tych okolicznościach patogeny wnikają do wnętrza ćwiartek wymienia. Stan zapalny nie musi od razu się pojawić, może to nastąpić nawet do trzech miesięcy później.

Paciorkowiec wymieniowy może być przyczyną istotnego wzrostu liczby komórek somatycznych (LKS) w mleku zbiorczym. U krów z objawami klinicznymi obserwuje się zmiany makroskopowe w pierwszych lub kolejnych dwóch, trzech strugach wydzieliny. Zmiany makroskopowe obejmują obecność wydzieliny mleczno-wodnistej oraz/lub kłaczków (ryc. 4).

Najbardziej charakterystyczne objawy w stadzie, w którym głównym problemem jest paciorkowiec wymieniowy, to:
● kliniczne postacie mastitis – występują głównie w ciągu pierwszych 100 dni laktacji, niezależnie, czy jest prowadzona antybiotykoterapia w zasuszeniu, czy nie;
● u pierwiastek i wieloródek obserwowana podwyższona LKS (pow. 250 tys./ml) w dwóch pierwszych wynikach Oceny Użytkowości Mlecznej Bydła (OWUB) po porodzie;
● występowanie zapaleń ze zmianami w mleku u pierwiastek zaraz po porodzie;
● LKS w mleku zbiorczym wyższa niż 250 tys./ml.

Ograniczanie skutków stresu cieplnego
Bardzo istotne jest, aby w okresie letnich upałów krowy schładzać za pomocą wentylatorów, zraszaczy czy też zapewnić im dostęp do zacienionych okólników. Kluczowe znaczenie ma zapewnienie krowom swobodnego dostępu do świeżej wody. Dostęp ten powinien być zapewniony z poideł z lustrem wody, gdzie z jednego poidła (o długości co najmniej 1 m) nie powinno korzystać więcej niż 20–30 zwierząt. Skuteczną metodą na poprawienie komfortu krów jest rozpylanie wody w miejscach ich przepędu (np. w poczekalni lub gankach gnojowych). Rozpylacze nie powinny być stosowane nad legowiskami czy nad krowami w systemie uwięziowym. Montaż takiego systemu często jest wykonywany we własnym zakresie. Należy pamiętać, że zbyt wysoka wilgotność w budynku, zgodnie z ryciną 1, może niekorzystnie wpłynąć na dobrostan zwierząt.

Jednak w praktyce najczęściej stosowane są wentylatory nad miejscami legowiskowymi. W sytuacji, gdy wysokość stropu nie pozwala na montaż wentylatora, dobrze jest umieszczać je w otworach okiennych. Doświadczenia własne wskazują, że są to dobre rozwiązania. Należy zadbać, aby ilość tłoczonego powietrza była znacząca i najlepiej, jeśli wynosi około 500 m3 na jedną krowę w laktacji.

W okresie upałów większego znaczenia nabierają choroby niedoborowe (np. niedobory witamin i minerałów). Dziś bez większego problemu możemy zweryfikować, jakie niedobory występują w naszym stadzie. Pomocą służą lekarze weterynarii, którzy doradzą, w jaki sposób uzupełnić niedobór witamin czy makro- i mikroelementów.

Stres cieplny jest niebezpiecznym stanem dla krowy. Jednak nie jest to problem nie do rozwiązania. Są kraje, gdzie występują znacznie wyższe temperatury niż w naszym kraju, a jakość produkowanego mleka jest bardzo dobra (np. Izrael, Hiszpania, Włochy, Portugalia). W tych krajach krowy mleczne są utrzymywane w przewiewnych, wentylowanych pomieszczeniach, z systemami zraszania, na wyjątkowo czystych legowiskach. Oto przepis na sukces.