Zależności cenowe na rynku mleka

Produkcja mleka w Polsce jest jedną z najbardziej rozwiniętych działalności rolniczych. Rosnąca liczba ludności na świecie, a także zmiana modelu konsumpcji skutkują coraz większym zapotrzebowaniem na mleko i jego produkty. W łańcuchu dostaw głównymi graczami są sieci handlowe – to one decydują, jaką cenę przetwórcy będą mogli zapłacić rolnikom za ich produkt.

tekst: Dorota Śmigielska

W gospodarce wolnorynkowej podstawowym czynnikiem determinującym produkcję dobra jest popyt na to dobro. Z ekonomicznego punktu widzenia poziom spożycia dobra uwarunkowany jest dochodami konsumentów oraz ceną produktu. Jak duży wpływ na konsumpcję ma aspekt ekonomiczny, obrazuje sytuacja w latach 1990–2005, kiedy to spożycie mleka i jego przetworów na jednego mieszkańca spadło z około 409 do 254 kg. Główną przyczyną takiej sytuacji był znaczny wzrost cen nabiału przy niewielkim wzroście dochodów ludności.

Ceny w gospodarce narodowej odgrywają istotną rolę w planowaniu produkcji i wymianie handlowej oraz wpływają na spożycie danych produktów. W rolnictwie wykazują bardzo dużą zmienność, ponieważ ten dział produkcji jest jednym z najwrażliwszych sektorów w gospodarce narodowej.

Branża mleczarska zarówno w Polsce, jak i na świecie zaliczana jest do najważniejszych gałęzi sektora rolno-spożywczego, ponieważ ma ogromne znaczenie gospodarcze, środowiskowe i społeczne. Ceny mleka w Unii Europejskiej, a co za tym idzie – również w Polsce, są wynikiem oddziaływania szerokiego spektrum czynników, zarówno o charakterze rynkowym, do których można zaliczyć: sytuację na światowym rynku mleka i regionalne zróżnicowanie produkcji, jak i instytucjonalnym. Rynek mleka, obok rynku cukru, po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej był jednym z najbardziej regulowanych rynków. Od tego momentu na Polskę oddziałują te same instrumenty polityki rolnej, co na pozostałe kraje UE. Wspólna Polityka Rolna jest jednym z czynników cenotwórczych, a jej głównymi instrumentami do tej pory były kwotowanie produkcji mleka oraz ceny interwencyjne. Które ceny zmieniają się wcześniej, czy na cenę mleka surowego wpływają ceny produktów mleczarskich, czy sytuacja wygląda odwrotnie – to kolejne zagadnienia. Ustalenie zależności pozwoli określić, co jest przyczyną, a co skutkiem.

Zagadnienia dotyczące oddziaływania cen produktów mleczarskich na cenę surowca, kluczowe w międzynarodowej wymianie handlowej, były prowadzone wielokrotnie i dotyczyły dwóch największych konkurentów Unii Europejskiej, mianowicie Nowej Zelandii i Stanów Zjednoczonych. Podczas badań w obu przypadkach skupiono się na trzech głównych produktach mleczarskich, były to: odtłuszczone mleko w proszku, masło oraz ser cheddar. Analizy wykazały, że ceny wyżej wymienionych produktów bardzo silnie oddziałują na cenę mleka surowego. Rynek mleka różni się, chociażby pod względem warunków hodowli zwierząt, w poszczególnych regionach świata, jednak zależności w łańcuchu dostaw, a co za tym idzie – relacje cenowe, powinny być do siebie zbliżone, zarówno w Polsce, jak i w Stanach Zjednoczonych i Nowej Zelandii. Aby to sprawdzić, posłużono się miesięcznymi danymi z przedziału czasowego 04.2004–04.2019.

Polska jest piątym producentem mleka w Unii Europejskiej i dwunastym na świecie. Poziom samowystarczalności wynosi około 120%, z czego wynika, że 20% produkcji musi być przeznaczonych na eksport. Jednymi z głównych produktów eksportowych są: odtłuszczone mleko w proszku, masło oraz ser edamski. Otwarcie rynku mleka po zniesieniu kwot mlecznych spowodowało, że rynek globalny znacznie wpływa na sytuację krajową. Producenci mleka w całym łańcuchu dostaw mają znacznie słabszą siłę przebicia niż pozostali jego uczestnicy, dlatego też ceny produktów mleczarskich wpływają na cenę surowca wypłacaną hodowcom bydła mlecznego.

W przeprowadzonej analizie skupiono się na relacjach cenowych. Nie uwzględniono innych determinantów, takich jak:
• Wielkość produkcji zarówno mleka surowego, jak i produktów mleczarskich. Cena mleka w dużej mierze determinowana jest podażą surowca, jest to spowodowane mocą przerobową zakładów przetwórczych. W Polsce około 75% mleka trafia do spółdzielni mleczarskich, które, na mocy prawa spółdzielczego, zobowiązane są do przyjęcia całości produkcji od swoich członków. W sytuacji nadprodukcji surowca spółdzielnie, chcąc wpłynąć na swoich dostawców i wymusić zmniejszenie dostaw, obniżają cenę. Podobnie wygląda sytuacja, kiedy mleka na rynku brakuje. Zakłady przetwórcze, które nie wykorzystują w całości swoich mocy przerobowych, motywują producentów do zwiększenia produkcji, płacąc wyższą cenę za surowiec.
• Sezonowość produkcji mleka, co może wpływać na wielkość produkcji poszczególnych kategorii produktów mleczarskich. Jak już wcześniej wspomniano, produkcja mleka jest w coraz mniejszym stopniu, ale jednak produkcją sezonową. W okresach wiosenno-letnich skup surowca jest zdecydowanie wyższy niż w okresach zimowych. W miesiącach, w których obserwowany jest wyższy skup, ceny mleka wykazują trend spadkowy.
• Wielkość eksportu. Wiele zakładów przetwórczych eksportuje swoje produkty na rynki zagraniczne. Gdy popyt ze strony importerów jest duży, zakłady sprzedają produkty po wyższych cenach, co przekłada się na stawki, jakie otrzymują producenci surowca.

Warto zaznaczyć, że ceny mleka nie reagują w tym samym czasie na zmiany, jak ceny produktów mleczarskich. W badanym okresie największa siła związku korelacyjnego pomiędzy cenami skupu mleka a cenami odtłuszczonego mleka w proszku na rynku polskim występuje po przesunięciu ceny OMP o cztery miesiące. W przypadku relacji ceny surowca a ceny masła przesunięcie czasowe następuje o trzy miesiące. Natomiast najsilniejsza korelacja pomiędzy ceną mleka a ceną sera edamskiego występuje po przesunięciu cen sera o jeden miesiąc.

Wykorzystując zgromadzone dane, zbudowano model ekonometryczny pokazujący, jak powinny się kształtować ceny mleka przy zmianach cen produktów mleczarskich.

Przeciętnie w okresie 04.2004–04.2019 w Polsce wzrost ceny 100 kg odtłuszczonego mleka w proszku o 100 EUR powodował po czterech miesiącach wzrost ceny 100 kg mleka surowego o 3,48 EUR, taki sam wzrost ceny masła po trzech miesiącach skutkował wzrostem ceny mleka surowego o 3,51 EUR. Po uwzględnieniu sera edamskiego, przeciętnie w okresie 04.2004–04.2019 w Polsce wzrost ceny 100 kg odtłuszczonego mleka w proszku o 100 EUR powodował po czterech miesiącach wzrost ceny 100 kg mleka surowego o 1,08 EUR, taki sam wzrost ceny masła powodował po trzech miesiącach wzrost ceny mleka surowego o 2,50 EUR. Wzrost ceny 100 kg sera edamskiego o 100 EUR powodował po miesiącu wzrost ceny mleka surowego o 4,06 EUR.

Między badaniami naukowymi a rzeczywistością niestety czasami występują pewne rozbieżności. Rynek mleka wielokrotnie zaskoczył uczestników rynku. Jednak pokazanie pewnych zależności może pomóc producentom mleka w negocjacjach z podmiotami skupującymi surowiec. 