Rasa białogrzbieta – praktyczne aspekty hodowli oraz perspektywa selekcji genomowej

Bydło białogrzbiete (BG) to polska rodzima rasa użytkowana dwukierunkowo. Wykazuje dobrą adaptację do lokalnych warunków klimatycznych. Na tej samej zasadzie w innych krajach na świecie utrzymywane są podobne z wyglądu i użytkowości rasy, takie jak: norweskie sidet trønderfe og nordlandsfe (STN) oraz telemark, szwedzkie górskie (svensk fjällras), litewskie białogrzbiete, wschodniofińskie (eastern finncattle), irlandzkie moiled, amerykańskie lineback czy francuskie vosgienne.

tekst: Marcin Szałański, na podstawie wykładu dr. hab. Witolda Chabuza, prof. UPL

Historia rasy
Bydło BG miało duże znaczenie w hodowli bydła w Polsce w pierwszej połowie XX wieku. Według sprawozdania kółek kontroli obór krowy białogrzbiete znajdowały się pod kontrolą użytkowości mlecznej w latach 30. Były użytkowane na mleko, mięso oraz jako zwierzęta pociągowe. Na skutek II wojny światowej populacja tego bydła znacznie się zmniejszyła. Następnie coraz większą dominację osiągało bydło czarno-białe, ze względu na swoją wydajność. Sądzono, że rasa BG wyginęła w latach 70. Jednak w 1997 roku odkryto na terenie Polesia kilka krów w typie białogrzbietów. Prace nad restytucją tego bydła rozpoczęto na początku 2000 roku w Katedrze Hodowli i Ochrony Zasobów Genetycznych Bydła UP w Lublinie. W 2003 roku decyzją ministra rolnictwa i rozwoju wsi bydło BG uznano za polską rasę oraz otwarto i zaczęto prowadzić księgi dla krów tej rasy, która uczestniczy także w wystawach zwierząt hodowlanych.

Rasa BG obecnie
Bydło BG jest rasą oficjalnie rozpoznawaną przez Międzynarodowy Komitet ds. Rejestracji Zwierząt (ICAR). Występuje tam pod nazwą Polish White Backed (Polskie Białogrzbiete) oraz skrótami PBG lub BG. W Polsce w księgach hodowlanych obecnie znajduje się 1166 krów oraz 62 buhaje. Aktualnie hodowla bydła białogrzbietego opiera się na 16 liniach buhajów. Obecna populacja tej rasy charakteryzuje się wysokim stopniem heterozygotyczności (niewielkim inbredem). Od 2003 roku liczba krów oraz liczba stad w Polsce rośnie w tempie ok. 10% rocznie. Bydło to występuje we wszystkich województwach Polski oprócz dolnośląskiego, opolskiego oraz śląskiego. Około 30% krów BG jest wpisanych do ksiąg głównych, a 70% do ksiąg dodatkowych. Ponad 70% krów jest w ocenie mlecznej, jednak z roku na rok zwiększa się ich udział w ocenie mięsnej – obecnie jest to 26%.

Umaszczenie rasy BG
Bydło BG może być umaszczone na trzy charakterystyczne sposoby (czarno-boczaste – 64%, czerwono-boczaste – 17%, żuławskie – 19%).
Cechy użytkowe rasy BG
Średnia wydajność mleka za okres 305 dni doju oscyluje w granicach 4100–4300 kg, przy zawartości 4,08% tłuszczu i 3,32% białka. Średnia wydajność mleka najlepszych stad BG w Polsce przekracza obecnie 6400 kg, przy zawartości tłuszczu na poziomie ponad 4,6% oraz ok. 3,5% białka. Mleko bydła BG charakteryzuje się wyższą zawartością witamin, nienasyconych kwasów tłuszczowych oraz lepszymi właściwościami krzepliwości niż mleko rasy holsztyńsko-fryzyjskiej. Dlatego możliwa jest produkcja wysokiej jakości serów. Około 38,6% zgenotypowanych krów BG posiada genotyp złożony z dwóch wariantów A2 dla β-kazeiny. β-kazeina jest białkiem mleka, które u niektórych osób powoduje reakcje alergiczne po spożyciu. Może ono występować w mleku w dwóch wariantach determinowanych genetycznie: A1 oraz A2. Każdy osobnik bydła posiada w swoim genotypie po dwie kopie wariantu określającego typ β-kazeiny. Aby mleko było hipoalergiczne, osobnik musi posiadać w swoim genotypie dwa identyczne warianty A2 i żadnego wariantu A1. Dlatego mleko hipoalergiczne nazywa się A2A2. Jeśli do genotypów A2A2 doliczyć jeszcze osobniki posiadające jedną kopię wariantu A2 (zatem o genotypie A1A2), to okazuje się, że ponad 60% przebadanych osobników bydła BG posiada w swoim genotypie przynajmniej jedną kopię wariantu A2. Bydło BG ma zatem potencjał na selekcję w kierunku produkcji mleka A2A2.

W przypadku oceny mięsnej średnia masa standaryzowana na 210. dzień życia wyniosła 190 kg dla jałowic i 220 kg dla buhajków. Przyrosty dobowe określone zostały na poziomie 757 g dla jałowic i 879 g dla buhajków.

Bydło BG charakteryzuje się także dobrą płodnością, ze średnią liczbą zabiegów inseminacyjnych na poziomie 1,8. Inne charakterystyczne i pożądane cechy bydła BG to dobra zdrowotność i długowieczność.

Selekcja buhajków
Główna cecha: umaszczenie. Ocenia się także typ i budowę buhajka (kaliber). Ocenia się typ i budowę matki, a także jej mleczność. Pod uwagę bierze się efekt stada. Kładzie się nacisk na utrzymanie dużej różnorodności genetycznej. Każdego ojca zastępuje tylko jeden syn.

Cele selekcji
Głównym celem hodowli bydła białogrzbietego jest odtworzenie populacji i ochrona istniejącej puli genów tej rasy przy zachowaniu możliwie dużej zmienności genetycznej. Oprócz znaczenia ekonomicznego celem jest także wykorzystanie walorów tej rasy do czynnej ochrony przyrody.

Jako przyszłe potencjalne składowe indeksu hodowlanego bierze się pod uwagę: poprawę wydajności mleka, szybkość doju, wytrwałość laktacji, cechy zdrowotne, długowieczność, płodność, przydatność technologiczną mleka, a także cechy opasowe i jakość mięsa.

Przyszłość hodowli w Polsce
W przyszłości planuje się dalsze zwiększanie liczby krów w ocenie mlecznej i mięsnej, rygorystyczne podchodzenie do wzorca umaszczenia oraz ostrzejsze kryteria dla buhajów. Rolę ma także odegrać genotypowanie. Ważna jest promocja produktów regionalnych wytwarzanych z mleka rasy BG. Do 2030 roku planuje się zamknąć księgi dla zwierząt bez pochodzenia. 